گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

بررسی و تحلیل گوشه های آواز افشاری از نگاه استاد عباس کاظمی


استاد عباس کاظمی ،ردیف دان و حافظ ردیف سیدرحیم اصفهانی ، شاعر و استاد بزرگ آواز و نی ایران در قرن معاصر بوده است . فردی که بی شک ، اگر شرایط زمانه و رنج های زندگی به او امان می داد ، شاید بسیاری از شما او را به عنوان نماد آواز و موسیقی ایرانی می شناختید. اما تاریخ و آیندگان همیشه در خلاف زمان حرکت می کنند و در میان روزها و سال های سپری شده ، کسانی را پیدا می کنند ، که اگرچه از آنها در زمان حیات خویش نامی برده نشده است ولی نسل های بعد ، حاصل تلاش و رنج آنان را فراموش نخواهد کرد …

اساتید او ( به ترتیب از دوره های قبل تا قرن معاصر ) در آواز : ۱- سیدرحیم اصفهانی ۲- میرزا علی قاری ( شاگرد سیدرحیم ) و در نی : ۱- نایب اسدالله اصفهانی ۲- مهدی نوایی ( شاگرد نایب ) ۳- حسین یاوری ( شاگرد مهدی نوایی ) بودند. آموزش ایشان از اساتید خود ۲۰ سال به طول انجامید ولی به دلیل سکته قلبی در اوایل انقلاب و از دست دادن توان جسمی خود نتوانست ، هنر والای خود و تلاش های ۲۰ ساله خود را ارایه دهد.

آواز های قرار داده شده در این مقاله باصدای استاد کاظمی ، در خانه استاد ، بعد از کسالت و سکته استاد کاظمی ضبط شده است و به علت مشکل تنفسی بابت مریضی ، آواز ها کمی سریع تر اجرا شده است و پایین بودن کیفیت آن به علت قدیمی بودن دستگاه ضبط صوت می باشد.

در این مقاله به بررسی یکی از بزرگترین و مهم ترین آواز های ایرانی ، یعنی آواز افشاری در مکتب اصفهان می پردازیم که دارای تفاوت هایی در اصول و اجرا با شیوه تهران است. تمام نکته ها و مطالب زیر برگرفته از صحبت های استاد کاظمی در زمان حیات خویش و نقل قول از شاگرد ایشان ، آقای حسین سرکوب است.

آواز افشاری ( با تونیک سل) : سل – لا ( لا کرن ) – سی بمل – دو – ر – می کرن – فا

افشاری (اگر از سل اجرا شود) دارای نت های فوق می باشد که درجه دوم آن یعنی لا، دارای ۲ حالت است (که همان نت متغییر است) که در بعضی مواقع به جای لا، از لا کرن (برای بیان غم و اندوه بیشتر) استفاده می شود. مثلا اگر به نت درآمد افشاری دقت کنید، خواهید دید که در تحریر درآمد و در ابتدای شعر، از لا کرن و درمیانه شعر لا بکار استفاده شده است. البته زمانی که از بم به زیر می رویم، می توانیم از لا کرن استفاده کنیم ولی از زیر به بم باید از لا در اجرای آواز استفاده نمود.


۱ – درآمد افشاری : ردیف های آوازی در مکتب اصفهان ، دارای درآمد تحریری و شعر و فرود تحریری هستند که هر کدام از این تحریر ها مخصوص همان گوشه و با گوشه های دیگر متفاوت است. همچنین آثاری از کلیدهای تحریری گوشه های بعدی ، در قسمت درآمد هر گوشه دیده می شود. و همانند حلقه های یک زنجیر ، این گوشه ها با اصول علمی و موسیقی به هم پیوسته هستند. این کلید های تحریری را می توانید در درآمد افشاری بشنوید :

audio file

درآمد افشاری با صدای استاد کاظمی

۲ – نهیب : یکی از مهم ترین گوشه های موسیقی ایرانی، نهیب در آواز افشاری است که تکنیک های تحریری و کاربردی در این گوشه، در بسیاری از گوشه های دستگاه ها و آوازهای دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. مثلا در گوشه شکسته در آواز بیات ترک و یا در چکاوک در دستگاه همایون، اصول موجود در نهیب به کار گرفته می شود. نوسان در زیر و بم خوانی در این گوشه بسیار زیاد است و تحریر فرود این گوشه ، دارای دو دسته تحریر به نام تحریر بلبلی است و اگر در فرکانس صوتی مناسب با آواز خوانده شود ، دقیقا صدای بلبل در ذهن تداعی می گردد.

audio file

نهیب با صدای استاد کاظمی

۳ – مویه افشاری : این گوشه در مکتب اصفهان، تفاوت اجرایی با لحن و حالت گوشه جامه دران در شیوه تهران ندارد ولی از نظر اسمی با هم تفاوت دارند. در مکتب اصفهان نام آن مویه افشاری است و گوشه جامه دران در دستگاه های همایون و راست پنجگاه با لحنی متفاوت از مویه افشاری، اجرا می شود. درباره وجه تسمیه جامه دران، استاد عباس کاظمی چنین گفتند: « در گذشته و در تاریخ ایران ، پادشاهان و حاکمانی وجود داشته اند که مقبول مردم بودند و در زمان حاکمیت خود ، برای ملت خود ارزش هایی قایل بودند از جمله اینکه با تخت های بزرگی که توسط چهل نفر حمل می شد، در کوچه و بازار نزد مردم می رفتند و از احوال آنان جویا می شدند.

هنگامی که چنین حاکمانی فوت می کردند، همان صحنه آمد و رفت حاکم در بازار و در میان رعیت ها ، در مراسم عزاداری پادشاه توسط مردم شبیه سازی و تکرار می شد و تخت بزرگ او را سیاه پوش می کردند و بر دستان خود حمل می کردند. افرادی که در جلوی تخت ایستاده بودند با ذکر این بیت : ” دنیا به کسی وفا نکرده ” به سوگ می نشستند و افرادی که در پشت تخت ایستاده بودند ، در جواب می گفتند : ” غره نشوی خدا نکرده ” و اشاره به مرحوم می کردند و با این گریه و شیون ، خانم ها با حالت زاری جامه های خود را پاره پاره می کردند و به اصطلاح می دریدند.

این جامه دریدن در حالت سوگواری بر اساس ملودی که بر شعر قرار گرفت ، به گوشه جامه دران معروف می شود. » به این دلیل استاد کاظمی گفتند که این گوشه ای که در افشاری اجرا می شود ، جامه دران نیست و مویه افشاری است. جامه دران در مکتب اصفهان حالتی متفاوت از مویه افشاری و در دستگاه و آواز دیگر است.

audio file

مویه افشاری با صدای استاد کاظمی

۴- عراق : در خیلی از آثار موسیقی و آواز ها ، از این گوشه استفاده شده است. گوشه عراق به آواز بزرگ معروف است. گستردگی و دامنه تغییرات صوتی آن از اوج به بم ، بسیار زیاد می باشد و به علت همین گستردگی در صدا ها در بیشتر آوازها از آن استفاده می شود. جایگاه حقیقی و اصلی گوشه عراق ، اوج آواز افشاری است اما در دستگاه های دیگر مثل ماهور نیز با تفاوت هایی خوانده می شود. یکی از تکنیک های تحریری که در مورد گوشه نهیب گفته شد ، در مصرع دوم گوشه عراق ، بر روی لغت ” گنبد مینا ” شنیده می شود که دارای حرکت تاکیدی است.

audio file

عراق با صدای استاد کاظمی

۵- مسیح : این گوشه نیز دارای یک تفاوت اسمی با شیوه تهران می باشد که به آن فرود افشاری یا رهاب گفته می شود ولی در مکتب اصفهان ، با نام مسیح خوانده می شود. اگر در اجرای مسیح دقت کنیم ، خواهیم دید که گوشه زنگوله نیز در همین پرده اجرا می شود و همانطور که می دانید زنگوله برای هشیاری به کاربرده می شود و در گوشه مسیح نیز ، حس هشیاری و بیداری روحی ، احساس می شود.

در خواب کرده ای ز رهاوی مرا کنون
بیدار کن به زنگوله ام که آنم آرزوست

این شعر از مولانا می باشد و همانطور که می بینید رهاوی ( رهاب ) در حالت خواب می باشد ، در صورتی که با شنیدن مسیح ، بیداری تداعی می شود. مسیح نیز به آواز کوچک معروف است و تحریر فرود آن با سه حرکت ترتیبی به پرده درآمد افشاری باز می گردد.

audio file

مسیح با صدای استاد کاظمی


۶ – مثنوی افشاری : به مثنوی افشاری ، مثنوی پیچ هم گفته می شود. که دلیل آن چرخش تحریری ، در ابیات و فرود شعر است و در هر نوبت ۴ بار این چرخش تحریری صورت می گیرد. البته در بسیاری از مثنوی هایی که تا به امروز شنیده شده است ، این اصول و پیچش های تحریر در آن رعایت نشده است و اگر قسمت های تحریری این گوشه از آن حذف شود ، دیگر مثنوی پیچ نامیده نمی شود و بیشتر آواز دیگری به جای مثنوی افشاری ( مثنوی پیچ ) خوانده شده است.

audio file

مثنوی افشاری با صدای استاد کاظمی

آواز افشاری در ردیف استاد عباس کاظمی دارای ۲۴ گوشه به ترتیب زیر است :
– افشاری ۲- راست ۳- عبری ۴- صدری ۵- صبری ۶- سرحدی ۷- مبرقع ۸- دره گزی ۹- عاشق کش ۱۰- صلایی ۱۱- خجندی ۱۲- نهیب ۱۳- مویه افشاری ۱۴- ایلخانی ۱۵- عراق ۱۶- قرایی ۱۷- حزین ۱۸- زنگنه ۱۹- دل انگیزان ۲۰- قفل رومی ۲۱- دیر راهب ۲۲- مسیح ۲۳- زنگوله ۲۴- مثنوی افشاری
که ۶ گوشه از آن ها انتخاب و بررسی شد.

امیر مهدی جمشیدی

امیر مهدی جمشیدی

دیدگاه ها ۲۱

  • درود.
    دیروز به آقای پور قناد شکایت کردم که از موسیقی سنتی دریغ می کنید.
    با این مطلب از گفته ی خودم پشیمون شدم.بسیار پر بار و تخصصی است. خوش به حال دوستداران موسقی ایرانی.
    لطف کنید از اخبار جدید موسیقی و مصاحبه با اساتید هم استفاده کنید.
    موفق و پیروز باشید..

  • دست مهدی و دست سجاد (که معلوم نیست چطوری مهدی رو پیدا کرده) درد نکنه. مهدی خوب بود ویژگی های مکتب رو هم در همین حین مشخص می کردی و روشون انگشت می گذاشتی.
    تا حدود و صغور چیزی مشخص نشه تعریف پذیر نیست. این که اسم ها فرق دارند مهمه، ولی حتی در نوشته هات به این نکته که گوشه ی نهیب، اساسا با آن چه در تهران نهیب (=عرق افشاری) نام دارد تفاوت دارد، اشاره نکرده بودی. تنها کسی که ردیف را با چند روایت در تهران آموخته باشد پی می برد که این آوازها چه قدر متفاوت هستند ( وچه قدر مهم). نیز تا مشخصات و ویژگی های آن را مشخص نکنی، معلوم نمی شود که آوازهایی که دیگران می خوانند واقعا کدام ها در مکتب اسفهان هستند.

    خلاصه حیف است که این گوشه ها همین جوری دارد خاک می خورد و کسی تحلیلش نمی کند.

    امیدوارم یک موسیقی شناس معتبر و حرفه ای نیز، در مورد اهمیت روایت های اصیل ردیف و اعتبار آن ها بنویسد، تا این شبهه پیش نیاید که این روایت ها، مشکلی داشته اند که زیاد به گوش نمی خورند. نه خیر، مشکل، دادن پرچم موسیقی ایرانی (شاید هم کش رفتن پرچم در بحبوحه توسط ایشان) به دست کسانی است که امروز آن را موروثی می دانند و می گویند: ما آرام آرام پرچم را می دهیم به دست کوچولومون!

  • با تشکر حسن اهتمام نویسنده گرامی.
    حقیقت این است که ساختار این ردیف نسبت به تمامی ردیفها تفاوت بنیادین دارد.
    همچنین از تنوعی برخوردار است که به طور مثال در ردیف مرحوم دوامی نیست.
    ای کاش مرحوم کاظمی ردیفی عرضه می کرد که ما در دوران معاصر منبع ارزشمند و فاخر آوازی داشته باشیم. بگذریم از اینکه ردیف ادیب در حال حاظر منبع ردیف آوازی ارزشمندی است.

  • سجاد عزیز و جناب آقای جمشیدی
    مطلبی بسیار ارزنده ارائه شده که بسهم خود تشکر می کنم. اگر تاریخ ضبط گوشه ها بانضمام اطلاعات تاریخی بیشتری از جناب کاظمی داده شود موجب امتنان است.(سال تولد، وفات؟ و غیره)
    براساس اسامی اساتید، قاعدتا بایستی اختلاف سنی حداکثر ۱۰ سال با طاهرزاده داشته باشند.

  • آقای امیر منصور عزیز :
    ضبط این گوشه در حدود سال های ۶۸ تا ۷۰ در منزل استاد و بعد از سکته قلبی ایشان ، صورت گرفته است. استاد کاظمی متولد سال ۱۳۰۹ شمسی بوده است و با یک واسطه ( یعنی میرزا علی قاری ) شاگرد سید رحیم بوده است. در صورتی که آقای طاهرزاده اصلا شاگرد سید رحیم نبودند ! اطلاعات بیشتر و تاریخی درباره استاد کاظمی در وبلاگ من موجود است … با تشکر … یا حق …

  • با سلام
    می خواستم خدمت شما عرض کنم یکی از اسا تید استاد کاظمی استاد تاج بوده است زیرا من در اواز شاگرد استاد طباطبائی هستم که ایشان بااستاد کاظمی شاگرد استاد تاج بوده اند

  • باسلام خدمت شمامن سی دی اموزشی ردیفهاوگوشه های اوازی رامیخواستم ازکجابایدتهیه کنم؟

  • سلام
    یاسر هستم از اصفهان وعاشق آوازم ودنبال یک استادبرجسته میباشم که بتواند ردیف های استاد کاظمی را به من بیاموزداگر امکان دارد این استاد را به من معرفی کنید

  • با سپاس از زحمات شما : من فکر میکنم شاگردان میرزا علی قاری همانند جناب کاظمی کاملتر از ادیب و تاج …سبک سید رحیم را یاد گرفته و اجرا میکنند ..چون میرزا علی قاری بهتر از ادیب و تاج بوده و در محضر استاد بیشتر فیض برده است و توانسته گوشه ها و ردیف های سخت را اجرا کند و بیاموزد.

  • سلام دوست عزیز.چطورمیشه ماهم به ردیف مرحوم استادکاظمی دسترسی پیداکنیم وریزه خوارعلم موسیقایی ایشان باشیم؟

  • باسلام و عرض ادب و خسته نباشید و با تشکر از مطالب بسیار عالی شما میخواستم بدونم چطوری میتونم با جناب استاد سرکوب ارتباط برقرار بکنم بتونم از محضر ایشون استفاده کنم

  • با سلام و تشکر از لطف شما و سایر همکارانتان در این سایت بسیار خوب و فاخر.
    اگر ممکن هست در یک فرمت دیگر فایهای گوشه های افشاری استاد کاظمی را بارگذاری کنید. بنده و برخی دیگر از دوستان امکان شنیدن این فرمت را نداریم.
    و یا در صورت امکان محبت کنید و به ایمیل من فایلها را ارسال کنید
    ممنون هستم و قدردان شما عزیزان
    یارادانشور
    مدرس ردیف و اواز سنتی در شیراز

  • سلام
    استاد کاظمی مستقیماً شاگرد استاد رحیم نبوده بلکه از بترین شاگرد او، استاد قادری ردیفهای استاد رحیم را گرفته و چه حیف که به دلایلی نتوانست آنطور که باید خودنمایی کند.
    در اصفهان هم اکنون هم هستند از شاگردان استاد کاظمی که در حال آموزش آواز با روش و اصول استاد کاظمی هستند

بیشتر بحث شده است