سخنرانی سجاد پورقناد درباره هارمونی ایرانی (۱)

بیست و نهمین جلسه نقد نغمه، با موضوع «نقد هارمونی ایرانی» در فرهنگسرای اندیشه برگزار شد که امیرآهنگ هاشمی، شاهین مهاجری و علی قمصری به عنوان کارشناس، سجاد پورقناد به عنوان کارشناس مجری و میهمانانی چون هوشنگ کامکار و پیمان سلطانی و عباس تهرانی تاش حضور داشند.

در این برنامه به ترتیب سجاد پورقناد، علی قمصری، امیرآهنگ هاشمی و شاهین مهاجری به ایراد سخنرانی پرداختند و چالش های پیش روی هارمونی ایرانی و وضعیت آن را در طی سالها گذشته بررسی کردند.

در این شماره، بخش مقدمه این برنامه که توسط سجاد پورقناد، پیش از دعوت از میهمانان گفته شد را می خوانید:
هارمونی علمی است که از نظر تاریخی ریشه در ارگانومهای قرن نهم میلادی دارد که ادامه این جریان در قرن ۱۸ به بلوغ می رسد و نزدیک می شود به چیزی که امروز در دانشگاه های سراسر دنیا تدریس می شود؛ البته موسیقی چند صدایی سابقه ای دیرینه تر از قرن نهم میلادی دارد که در ادامه جلسه به طور مفصل آقای مهاجری به آن می پردازند.
اگر بخواهیم یک تعریف عمومی از هارمونی بدهیم باید بگوییم: هارمونی علمی است که به چیدمان نت ها به صورت عمودی (ساختمان آکورد) و تقدم و تاخر آنها در کنار هم (نوع چیدمان آنها) می پردازد.

هارمونی قرن هیجدهمی، وابستگی زیادی به مبحث «هارمونیک ها» در فیزیک صوت دارد. برای کسانی که با این پدیده آشنایی ندارند به طور مختصر می توان اینگونه هارمونیک ها را تشریح کرد که: تمام اصوات موسیقایی طبیعی، مرکب اند از فرکانس اصلی و چندین فرکانس فرعی هستند که به فرکانس های فرعی (که رابطه ای ریاضی با فرکانس اصلی دارند) هارمونیک می گویند. این هارمونیک ها مهمترین نقش را در ملایمت و ناملایمت آکوردها دارند.

تا اینجا این سئوال پیش می آید که «آنطور که گفته شد، هارمونی پدیده ای است که بر مبنای هارمونیک ها شکل گرفته است و هارمونیک ها هم پدیده ای علمی و جهان شمول هستند و تنها مربوط به ملیت خاصی نیستند، پس چطور بعضی از کشور ها (مثل کشور ما) علاقه دارد هارمونی ملی داشته باشد؟»

پاسخ به این سئوال بر میگردد به این تصور اشتباه که اولا هارمونی را فقط بر اساس آکوردهای تیرس ببینیم و دوم هارمونی را فقط پدیده ای عمودی ببینیم.

برای توضیح این دو مورد اشاره کوتاهی می کنیم به مفهوم آنها:

اول، ما غیر از روش آکورد سازی بر اساس فواصل تیرس، می توانیم انواع دیگری از ساختمان آکورد را داشته باشیم که معروف ترین آنها آکوردسازی های کوارتال و سکوندال هستند؛ بعضی این نوع چیدمان آکورد را هارمونی می دانند ولی بعضی از استادان (مانند دکتر سعید شریفیان که قرار بود امروز در جمع ما حضور داشته باشند ولی به علت کسالت ایشان، حضورشان میسر نشد) با عنوان هارمونی برای این ساختار آکوردی موافق نیستند و تا وقتی که آکوردها را دارای جاذبه و دافعه نسبت به هم نمی بینند، از به کار بردن عنوان هارمونی برای آن سیستم اجتناب می کنند. لازم به ذکر است، آکوردهای سکوندال و کوارتال، خلاف آکوردهایی که بر اساس فواصلی تیرس ساخته می شوند،‌ دارای جاذبه و دافعه مشخصی نیستند و می شود آنها را بدون قاعده ای در تقدم و تاخر پشت سر هم چید.

دوم، اگر ما مطالعه ای بر اصول هارمونی داشته باشیم متوجه می شویم که در هارمونی، کنترپوان به صورت رقیق وجود دارد و ما با یک پدیده صرفا عمودی سر و کار نداریم؛ همانطور که در کنترپوان هم روابط هارمونیک وجود دارد و در نتیجه کنترپوان نیز پدیده ای کاملا مجزا از هارمونی نیست.