درباره جلال تاج اصفهانی (۱)

سیدجلال تاج اصفهانی خواننده بلند آوازه موسیقی ایرانی است. وی در ۱۲۸۲ش در اصفهان در خانواده ای روحانی تولد و پرورش یافت. پدرش، شیخ اسماعیل ملقب به تاج الواعظین، از منبری‌های خوش صدای اصفهان و آشنا به گوشه ‌ها و ردیف‌های آواز بود (شجریان، ص ۳۰). تاج از نه یا ده سالگی نزد پدر با مقدمات و اصول ردیف آشنا شد و به راهنمایی او از سیدعبدالرحیم اصفهانی، استاد برجسته آواز مکتب اصفهان، آوازخوانی را فرا گرفت. همچنین از تعلیمات نایب اسداللّه* استاد نی، و خوانندگان مشهور آن زمان، میرزاحسین ساعت‌ساز (خضوعی اصفهانی)، حبیب شاطرحاجی و حاجی عندلیب اصفهانی استفاده کرد.

تاج که تحصیلات اولیه را در هفت سالگی در مدرسه علمیّه اصفهان آغاز کرده بود، چند سالی نیز درس طلبگی خواند و با ادبیات فارسی و عربی آشنایی کافی یافت (همان، ص ۳۱؛ سپنتا، ۱۳۶۶ش، ص ۲۴۳، پانویس ۱).

در اوایل دهه ۱۳۰۰ش به تهران آمد و به دلیل صدای خوش و حسن سلیقه در انتخاب اشعار آواز، در محافل هنری تهران محبوبیت پیدا کرد. در سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۷ش در «انجمن شعر وحید» با جمعی از هنرمندان، از جمله علی اکبر شهنازی، نوازنده تار، آشنا شد (سپنتا، ۱۳۶۶ش، همانجا) و در سال‌های بعد چند کنسرت به همراه او و مرتضی محجوبی (نوازنده پیانو) و مرتضی نی داود (نوازنده تار) اجرا کرد و صدایش در صفحات گرامافون نیز ضبط شد.

مشهورترین این آثار صفحه آواز همایون است که در حدود ۱۳۱۲ش در تهران ضبط شد (همو، ۱۳۶۹ش، ص ۲۱۵). صفحه همایون تاج دهه ‌های متوالی از شهرت و محبوبیت برخوردار بود و اکنون نیز از «آثار معیار» در بررسی مکتب آواز اصفهان است.

تاج اصفهانی چندی در شهر‌های مختلف به مسافرت و اجرای برنامه گذراند و یک بار هم برای ضبط صدا به حلب سفر کرد (ستایشگر، ذیل مادّه؛ سپنتا، ۱۳۶۶ش، همانجا) و سرانجام در اصفهان ماندگار شد.

تاج در سال‌های ۱۳۱۹-۱۳۲۰ش از اولین خوانندگانی بود که با دستگاه تازه تأسیس رادیو تهران همکاری داشت (سپنتا، ۱۳۶۹ش، ص ۲۱۶) و برنامه ‌های بسیاری همراه ساز و ارکستر هنرمندان از جمله با حبیب سماعی استاد بزرگ سنتور اجرا کرد. تاج همچنین به طور مرتب با رادیو اصفهان همکاری می کرد و برنامه ‌های زیادی از صدای او همراه ساز هنرمندان اصفهانی اجرا شد. همچنین در چند کنسرت بزرگ «انجمن موسیقی ملی» به رهبری روح اللّه خالقی در سال‌های ۱۳۲۴-۱۳۲۷ش شرکت کرد (همو، ۱۳۶۶ش، ص ۳۱۴). او در ۱۳۳۰ش نیز مدت کوتاهی مشاور بخش موسیقی رادیو تهران بود.

تاج از سنین میانسالی تا اواخر عمر در اصفهان و تهران به تعلیم آواز پرداخت. از شاگردان او علیرضا افتخاری و علی‌اصغر شاهزیدی شهرت دارند؛ افراد دیگری هم که حرفه موسیقی ندارند از بهترین شاگردان تاج اند که از میان آنان می توان از مرتضی شریف و احمد مراتب نام برد. عده دیگری نیز مانند حسین خواجه امیری، معروف به ایرج (متولد ۱۳۱۱ش)، غیر مستقیم از شیوه آوازخوانی او تأثیر پذیرفته اند. محمدرضا شجریان نیز از شیوه تاج در جمله بندی و ترکیب بندی در تحریر آواز بهره گرفته است (شجریان، ص ۳۲، ۳۵).