موسیقی کلاسیک ایرانی و برخی چشم‌اندازهای ممکنِ آینده (۵)

برخلاف روند چند دهه‌ی گذشته که عمدتا رو به سوی مفصل‌تر شدن داشتیم روایت‌هایی از دستگاه‌‌ها زاده می‌شود که مختصرتر و فشرده‌تر است. این امر البته در گذشته هم سابقه‌ای داشته است منتها در اغلب موارد نیازهای آموزشی یا موقعیت‌های بروز موسیقی مجلسی باعث ظهور این نوع روایت‌ها از دستگاه‌ها می‌شده است. در این فقره خودِ پویایی دستگاه‌ها ممکن است راه به فشردگی ببرد.

بحث تعدیل فواصل یا تغییر برخی از آنها هم در یک سده‌ی گذشته بسیار مطرح بوده و در مواردی عملا اتفاق افتاده است. مثلا دستگاه همایون هم از جهت سامانه‌ی فواصل و هم از جهت اهمیت درجات تغییراتی را از سر گذرانده است، تا حدی که امروزه متخصصان به صراحت از همایون قدیم و همایون جدید سخن می‌گویند. این حرکت به نظر می‌رسد از راه دیگری و به دلایل دیگری ادامه پیدا خواهد کرد. در حال حاضر این احساس کلی وجود دارد که بعضی از فواصل کم‌تر مورد پذیرش است و به این ترتیب گوشه‌ها یا دستگاه‌هایی که دربردارنده‌ی این نوع فواصل هستند یا نغمه‌های مرتبط با این فواصل در آنها اهمیت زیادی دارد، کم‌تر اجرا می‌شوند.

چنین بخش‌هایی یا به‌ناچار متروک می‌شود (چنان که اکنون بعضی صاحب‌نظران باور دارند مثلا تا حدودی در مورد افشاری یا سه‌گاه اتفاق افتاده است) یا فواصل‌شان دگرگون خواهد شد. به زبان فنی ممکن است برخی از فواصل مجنب‌تبار (همان فواصل که اصطلاحا به آنها ربع پرده می‌گویند و بعضی‌ها نشان تمایز موسیقی ایرانی می‌دانستندشان) به فواصل تعدیل‌‌شده‌ی نزدیک تبدیل شود. این به کلی متفاوت است از جریان‌های اوایل سده‌ی ۱۴ که هدفش از تعدیل دستیابی به امکان هارمونی کردن ملودی‌های موسیقی ایرانی بود.

در چنین بستر پویایی از جابه‌جایی جایگاه واحدهای درون دستگاه، کاملا قابل تصور است که بعضی از گوشه‌ها یا منطقه‌های مُدال (بخش‌های مرکب از چند گوشه که از لحاظ مُد واحدی نسبتا منسجم را می‌سازند) به تدریج مستقل شده و در صورت تداوم این حرکت احتمالا به همان راهی می‌روند که برای مثال آوازهای دستگاه شور از آنچه در ردیف میرزاعبدالله متجسد شده تا امروز رفته‌اند.

محتمل‌ترین گزینه‌های چنین سیری شوشتری و گوشه‌های مرتبط با آن در دستگاه همایون است که در برخی از ضبط‌های بسیار قدیمی نیز تحت عنوان «آواز شوشتری» نامیده و به شکلی مستقل اجرا شده است. با توجه به این که امروزه تقریبا از تحول دیگر آوازها و دستگاه‌ها در همین دوره‌ی حدود ۱۲۰ ساله که مدارک صوتی و نوشتاری از آنها داریم، مطلع‌ایم، به هیچ روی دور از ذهن نیست که فکر کنیم ممکن است چنین تحولاتی برای بخش‌های دیگری از دستگاه‌های ما هم رخ دهد.