روال‌های مشابه و منابع سه‌گانه در آهنگ‌سازی لوریس چکناوریان (۵)

خود تضاد از پردازه‌های فرمی است و همه‌جا در موسیقی عامل تحرک استفاده از آن نه خاص چکناوریان است و نه ویژگی خاصی به کارش می‌بخشد. آنچه در این میان مختص او می‌نماید و همان مسئلۀ مشابهت را از نو پیش می‌کشد عناصری است که در تضاد باهم قرار می‌گیرد. همان‌طور که اشاره شد آن عناصر اغلب حالت‌های مشابهی دارد. مثالی روشن از این روال کار را در موومان سوم «کنسرتو پیانوی» آهنگ‌ساز (۱۹۶۱)، “Allegro con brio” می‌توان یافت.

در آنجا تم آغازی در تضاد با بخش کشیدۀ دوم قرار می‌گیرد و دوباره در فرازهای بعدی همان تم‌ها بازمی‌گردد. مثال‌های دیگری از ترکیب تضاد با تم‌هایی مشابه را می‌توان در موومان اول «سمفونی ۵، اچمیازین»، «ایروان» “Allegro moderato-Maestoso” دید که علاوه‌بر ارتباط افقی در زمان برای لحظاتی ارتباط عمودی هم پیدا می‌کنند یا در موومان چهارم همین اثر، “Allegro Festivo-Maestoso” یا همچنین در موومان اول «کنسرتو گیتار» اپوس ۳۹، “Andante Tristo-Allegro Spirito” در تم ابتدای بخش الگرو با ساختاری بسیار مشابه آنچه بعدها در موومان‌های اول و چهارم ا « سمفونی ۵، اچمیازین» شنیده می‌شود.

در بیشتر آثار چکناوریان دست‌کم یک بار چنین شکلی از تضاد و تم‌هایی با ساختمان مشابه ظاهر می‌ش‍ود ازهمین‌رو آن را هم باید بخشی از مشابهت در روال کارش شمرد و به آنچه پیش‌تر استخراج شد افزود. علاوه‌بر این تمهید فرمی در آثار او هم در زمینۀ ساختار بزرگ مقیاس مشابهت‌هایی به‌چشم می‌خورد و هم در زمینۀ چندصدایی.

در ساخت بزرگ مقیاس قطعه‌های او معمولاً یک موومان بازگشت به مصالح موسیقایی پیش از خودش وجود دارد. ممکن است حتی تم‌های اصلی موومان ارتباطی با موومان‌های قبلی نداشته باشد اما مصالحی از آن‌ها در لایه‌های دیگری از موومان ظاهر شود. در سمفونی‌ها و کنسرتو‌هایش این رویداد را گاه در موومان سوم می‌بینیم. ازجمله در موومان سوم «کنسرتو پیانو»، و هر چهار سمفونی شمارۀ ۱، ۲، ۳ و ۵. بدین معنی او به‌شکلی از فرم دوار در ساختار بزرگ‌مقیاس سمفونی وفادار است که از اوایل قرن بیستم بیشتر مورد توجه آهنگ‌سازان بوده است.

رفتار و حالت و گاه سرچشمۀ تم‌ها و ملودی‌ها به‌نحوی نهفته در یک دوگانه تا حدودی تعیین‌کنندۀ بافت در کار چکنارویان است. اغلب اوقات ملودی‌های آوازی و کُند او، مخصوصاً آن هنگام که سرچشمۀ کلیسایی دارد (۸) در قالب بافت چندصدایی سازماندهی می‌شود و برعکس بخش‌های سریع‌تر و تم‌های پرتحرک‌تر قطعه‌هایش را با بافت عمودی هم‌صدا غنا می‌بخشد.

پی‌نوشت
۸- پیش‌تر اشاره شد که ملودی‌ها و تم‌های او اغلب سرچشمه‌های ارمنی دارد. بررسی بیشتر تقسیم‌بندی دقیق‌تری را نیز میسر می‌کند: سرچشمه‌ها گاه در سنت‌های کلیسایی ارمنی است و گاه در موسیقی مردمی ارمنی‌ها.