نماد‌شناسی عود (۷)

ابن سینا در کتاب خود «شفا» (کتاب ریاضیات) (۲۲) بخش زیادی از فصل مربوط به آلات موسیقی را به بحث کوک و فواصل و فیزیک صدا اختصاص داده و در آن بیان کرده‌است که عود بهترینِ سازها و محبوب‌ترینِ آنها نزد مردم است. (۲۳) مضاف بر این در ادامه‌ راجع به تعداد سیم‌های عود می‌گوید که ما پیش‌تر آن را در یکی از افسانه‌هایی با نگاهی تن-نمایانه برای عود یافتیم: او می‌گوید که عود گاهی دارای ۵ جفت سیم است اما بیشتر ۴ جفت سیم دارد(۲۴) و در هر دو صورت سیم‌های این ساز معمولاً با یک فاصله‌ی چهارم نسبت به هم کوک می‌شوند.(۲۵)

در ادبیات کهن در مورد شکل ظاهری ساز عود امکان دستیابی به اطلاعات دقیق وجود دارد. اگرچه این اطلاعات به صورت ترکیبی کلی از علم اعداد و نظریه‌ی اُتوسی هستند. منابع بسیاری وجود دارد که در آن‌ها به تفصیل و با جزئیات در رابطه با ساخت سیم‌های عود سخن به‌میان آمده است. برای نمونه می‌توان به مرجع سده‌ی چهاردهم ایرانی «کنز‌التحف» اشاره کرد. دراین منبع چنین نوشته شده که اگر سیم‌ها از جنس ابریشم باشند، باید سفید و نرم، دارای ضخامت یکسان و درست پرداخت شده باشند.

این سیم‌ها در محلولی از آب و خاکستر جوشانده و سپس دو تا سه بار در آب خالص شست‌وشو داده شده و در سایه خشک می‌شوند.(۲۶) پس از انجام این کار، چسبی که از ترکیب مایه‌ای برگرفته از عصاره‌ی زعفران و صمغ ساخته شده، با استفاده از یک تکه کتان روی سیم‌ها مالیده می‌شود. پس از خشک شدن چسب، سیم آماده‌ی مصرف است. در ادامه، این منبع شیو‌‌ه‌‌ی صحیح تولید سیم‌ها در ضخامت‌های گوناگون را شرح می‌دهد.

در اینجا ما به حوزه‌ی علم عددشناسی و نظریه‌ی اُتوسی وارد می‌شویم که فیلسوفانی همچون الکندی(۲۷)، فارابی و سعادیا گائون(۲۸) در آنها تخصص داشتند و برایشان اولویت و اهمیت داشت:

«سیم‌ها… در ضخامت‌های گوناگونی به این ترتیب تابیده شده‌اند: سیم بم از ۶۴ رشته، سیم مثلث از ۴۸ رشته، سیم مثنا از ۳۲ رشته، سیم زیر از ۲۴ رشته و سیم حد از ۱۶ رشته» (۲۹). این اعداد نه با توجه به ضروریات کاربردی، بلکه به واسطه‌ی رابطه‌ی نزدیک آن‌ها با برخی تناسبات ریاضی، (۶۴:۳۲:۱۶:۸:۴:۲) انتخاب شده‌اند. ردپای این فرضیه را امروزه نیز می‌توان یافت. این انتخاب، تنها شیوه‌ی ممکن در چیدمان اعداد بود، برای نمونه «اخوان الصفا» ضخامت‌های مناسب رشته سیم‌ها را به این ترتیب نشان می‌دهد: ۶۴، ۴۸، ۳۶ و ۲۷ (۳۰) که در این صورت تنها عدد مشترک در این سیستم ۶۴ خواهد بود. دلیل برگزیدن این نسبت‌ها در این کتاب چنین ذکر شده‌است: جوهرِ عنصر اولیه، آتش، سه برابرِ هوا، هوا سه برابرِ آب، و آب نیز سه برابر خاک است. (۳۱) لذا هر کدام از سیم‌ها پیوندی با یکی از این عناصر پیدا می‌کنند.(۳۲)

پی نوشت

۲۴- همان، ۲۳۵

۲۵- همان، ۲۳۶

۲۶- Quoted in H. Farmer, Studies in Oriental Musical Instruments I, 95

۲۷- H. Farmer, Sa’adyah Gaon on the Influence of Music, London: Probsthain, 12.

۲۸- همان، فصل ۳

۲۹- H. Farmer, Studies in Oriental Musical Instruments II, 95

۳۰- همان، ۹۲

۳۱- H. Farmer, Sa’adyah Gaon, 8

۳۲- همان، ۴-۸