یادداشتی بر آلبوم «موسیقی نظامی دوره‌ی قاجار»

تصانیفِ فلزی

در حالی‌که از بسیاری از موسیقیدانان نیم قرن قبل نیز، امروزه ضبط‌ها و اطلاعات محدودی در دسترس است، تردیدی نمی‌ماند که شنیدن نواخته‌هایی از موسیقی ایران متعلق به بیش از ۱۱۰ سال پیش، چه اندازه هیجان‌انگیز خواهد بود و به لحاظ بررسی‌های موسیقی‌شناختی تا چه حد می‌تواند اطلاعات مفیدی به دست دهد. لذا انتشار چنین آثاری رخدادی ارزشمند و مسرت‌بخش است. اما وقتی اثری منتشر می‌شود که حاوی موسیقی‌ها و اطلاعات تاریخی با ارزش است، ذکر منبع و مأخذ، اعتبار و ارزش آن را مضاعف می‌کند و سبب می‌شود تا مخاطب نیز با اعتماد و دانش بیشتری سراغ آن برود. از این‌رو شایسته بود که مشخص می‌شد ضبط‌های این آلبوم از چه منبع یا منابعی به دست آمده‌اند، تاکنون کجاها بوده‌اند و چگونه کشف شده‌اند. (۱)

اطلاعاتی که از روی صفحات گرامافُن برای هفده قطعه‌ی این مجموعه نوشته شده نیز، خود، نکات پرشمار جالب و در عین حال پرسش‌برانگیزی دارند. برای نمونه مشخص نیست که یک قطعه‌ی قدیمی موسیقی آذربایجان چرا در آن روزگار به تصنیف رشتی موسوم بوده است؟! یا اینکه نامِ بُلک در ایران دقیقاً به چه سازی اطلاق می‌شده؟ در این مورد طبق متن دفترچه‌ی آلبوم که همان متن صفحات است، سازی که در شروع تصانیفی مانند رشتی و افغانی می‌شنویم بوگل (bugle) بوده که بعید است اینگونه باشد چرا که ساز بوگل تنها قادر به تولید سریِ هارمونیک‌ها آن هم چند هارمونیک نخست است و اجرای موسیقی ملودیک با آن امکانپذیر نیست. (۲) علاوه بر ابهاماتی از این دست، این مجموعه، موضوع و منبع پژوهش است. فرم اجرایی قطعات (یک تکنوازیِ آوازی و بعد اجرای قطعه‌ی ضربی توسط ارکستر بادی)، محتوای مُدال قطعات، کارگان اجرایی و از همه مهمتر موضوع فواصلِ مُدها (۳) –که در برخی موارد، دست کم به گوش امروز ما فالش شنیده می‌شوند- از موضوعاتی هستند که هر یک به نوبه‌ی خود دریچه‌هایی برای کاوش و تحلیل‌اند.

و نکته‌ی آخر اینکه موسیقی نظامی در دوره قاجار به «نقاره‌خانه» موسوم بوده و سابقه‌ی مفصلی پیش از لومر داشته است.(۴) از این رو ترجمه‌ی دقیق‌ترِ عنوانِ صفحات (Qajar Era Martial Music) می‌توانست این باشد: «موسیقی نظامیِ اروپایی در دوره‌ی قاجار».

پی نوشت

۱- این موضوع در خصوص دو آلبوم دیگری که به موازات این اثر منتشر شده‌اند نیز صادق است؛ آلبوم‌های «پیش‌درآمدهای قدیمی» و «رنگ‌های قدیمی».

۲- با توجه به دوره‌ی تاریخی این اجراها، می‌دانیم که در اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم در غرب برای چنین سولوهایی کورنت رواج داشته و از نواخته‌های آلبوم حاضر نیز به نظر می‌رسد که به احتمال زیاد، کورنت یا بوگل کلیددار باشد.

۳- پرسش‌هایی از این دست که آیا متفاوت شنیده شدن فواصل مُدهای ایرانی ناشی از ضعف تکنیک نوازندگی سازهای بادی غربی تازه وارد در آن دوره بوده –چون امروزه فواصل ایرانی بطور دقیق با این سازها نواخته می‌شوند- یا فواصل در آن روزگار با امروز اندکی تفاوت داشته‌است؟ نقشِ کیفیتِ این فایل‌های صوتی چگونه است و …

۴- به نظر می‌رسد لومر به مشاورتِ هم‌وطن‌اش ویکتور آدوی‌یِل در خصوص این تاریخ، تحریف‌هایی کرده است. (اینجا)

***

گفتگوی هارمونیک

آلبوم موسیقی نظامی دوره ی قاجار، مجموعه ای از نواخته های نوازندگان ارکستر های نظامی است که توسط انتشارات ماهور در سال ۱۳۹۶ منتشر شده است.