طرفه اما فقط طلایه
کتاب، عنوان جذابی دارد و ادعای نویسنده که «موضوعِ کتاب در نوع خود در موسیقی ایرانی بدیع است» تا حدودی درست است. با این کنجکاوی که: منظورِ دقیق از «موسیقی ایرانی» چیست؟ سراغ دیباچه میرویم و میبینیم نویسنده به همین موضوع پرداخته و ضمن اظهار اینکه دوستان، پیشنهادِ افزودنِ پسوندهایی مانند ردیفی، دستگاهی، کلاسیک و غیره به نامِ کتاب را مطرح کرده بودند، در رفعِ این ابهام توضیحاتی ارائه شده لیکن پاسخ روشنی از متن در این خصوص استنباط نمیشود. همچنین با اعلام این نظر که «در سدهی اخیر مطالعات موسیقی ایرانی متمرکز بر کشمکشهای مربوط به الگوی فواصل نغمات در گوشهها و دستگاهها بوده»، تصریح شده که این موضوع به هیچ وجه رویکرد این کتاب نیست.
نمونههای کتاب در تبیین مفاهیم، از ردیفهای میرزاعبدلله و کریمی، و در بخش پایانی (بررسیِ کار ملودیپردازان ایرانی) صبا، تجویدی، ورزنده، شهناز، کسایی و فخرالدینی انتخاب شدهاند.
در ارجاع به رسالات قدیم، کتاب بر فارابی متمرکز است؛ با این توجیه که موسیقیدانانِ قدیم و تقریباً تمامی اندیشمندان اسلامی اغلبِ دیدگاههای خود را مستقیم یا غیرمستقیم از او گرفتهاند. ورای درست یا نادرست بودن چنین فرضی، کتاب در سادهسازی و نزدیک کردن خواننده به متنِ فارابی موفق است و البته لحن نیز در «موسیقی کبیر» موضوعی محوری و پایهایست. اما بیان پیشینهی تحقیق، در اشاره و ارجاع به پژوهشهای معاصر، جای اغماض باقی نمیگذارد. پژوهشهای متعددی وجود داشتهاند که هرچند اختصاصاً موضوع ملودی در آنها محوریت نداشته اما زیرمجموعههای تشکیلدهندهی همین بحث بودهاند.
در این فقدان، ارجاعهای محدودی مثلاً به نوشتههای فخرالدینی غریبتر به نظر میرسند. این مسأله برای خوانندهای که پژوهشهای پیشین را نخوانده، میتواند گمراهکننده باشد. لذا کتاب، فاقد برایندی از کارهای پیش از خود است. مشخصاً در موضوعِ «سِیرِ ملودی» که در موسیقیهای مُدال، اهمیت فراوانی دارد و فصلی با عنوانِ «نمایِ حرکت» به آن اختصاص یافته، عملاً پیشینهای طرح نشدهاست. به تحقیقهای مرتبط با دیگر موسیقیهای مشابه (مثلاً دربارهی موسیقی ترکیه) اشارهای نشده و به تألیفات فارسی نیز. (برای نمونه نوشتههای مسعودیه دربارهی مفهومِ سِیر (۱) با اینحال در فقرِ نوشتههای فارسی در این موضوع، این فصل بررسیهای روشنگری دارد و از مهمترین بخشهای کتاب است.
پی نوشت
۱-یا مقالههایی مانند:
«مفهوم سیر نغمگی در موسیقی دستگاهی ایران؛ مطالعه موردی درآمد آواز اصفهان»؛ مریم چالش، هومان اسعدی
«بررسی پارهای از امکانات بالقوهی مدال در موسیقی دستگاهی ایران»؛ سعید کردمافی
نویز
***
گفتگوی هارمونیک
کتاب «ساختار ملودی در موسیقی ایرانی» نوشته محمدرضا آزاده فر، اتنوموزیکولوگ است. این کتاب را نشر مرکز در سال ۱۳۹۶ به بازار عرضه کرده است.
۱ نظر