چند گام… در امتداد راه علی‌نقی وزیری (۶)

در چهارگاهِ تعدیل‌شده، جنسیت بزرگ (سوم بزرگ: سل – سی و دو – می) تغییر نمی‌کند؛ تنها کرن‌ها به بمل تبدیل می‌شوند، اما در مقام‌هایی که جنسیت مجنب تعیین‌کننده است (مانند شور، سه‌گاه) اگر کرن‌ها به بمل یا دیز تبدیل شوند جنسیت به کوچک یا بزرگ تغییر می‌کند؛ جنسیت‌هایی که بیان‌کنندۀ شور و سه‌گاه نیستند.

جایگاه ویژۀ «مقام چهارگاه» در موسیقی مورد توجه استادان وزیری و خالقی هم بوده است:
علی‌نقی وزیری در دستور تار: «… گامی است که می‌توان همه قسم تئوری و قوانین علمی ثابته موسقی را به او تحمیل کرد و آرمنی برای او نوشت» (وزیری، ۱۳۰۱: ۱۰۸).

روح‌الله خالقی در نظری به موسیقی: «چهارگاه ازنظر علمی مهم‌ترین مقامات ایران است» (خالقی، ۱۳۳۳: ۲۳۱).

از این گفته‌ها پیدا است که برای استادان عزیز هم محسوس بوده است که تنها مقامی که در یگ گام می‌گنجد چهارگاه است و به علمی بودن مقام‌شناسی‌های دیگرشان اطمینان زیادی نداشته‌اند.
در ادامۀ راه وزیری که در دستور تار، «گام‌های مختلفۀ ایران» را در چهار گروه شناسایی کرده بود، می‌توان برای موسیقی ایرانی چهار مقام گسترده یا چهار مقام اصلی در فاصلۀ دوازدهم چنین پیشنهاد و به مناظره گذاشت (مقام‌های فرعی همان‌هایی هستند که در کتاب «موسیقی ایرانی»شناسی، شناسایی شده‌اند.

چهار مقام اصلی موسیقی ایرانی

دراین «مقام‌شناسی در موسیقی ایرانی» باید تعریف مفهوم «مقام» و مفهوم «موسیقی ایرانی» با آنچه که من در کتاب «موسیقی ایرانی»شناسی آورده‌ام، متفاوت باشد. (۱۰) این چهار مقام تنها برای ساختن ملودی نیستند و نقش «شاهد» و «ایست» هم تعیین نشده است؛ «کوک»ها اشاره به خاصیت هارمونیک مقام‌ها دارند اما صداهای متغیر وجود دارند.

دامنه یا گسترۀ این مقام‌ها فاصله‌ای است که بدون تغییر قابل تکرار در زیروبم باشد. این فاصله را از راه تجربه فاصلۀ «هشتم + پنجم» با نسبت ۱ به ۳ (یا ۲ به ۶ و ۳ به ۹) یا فاصلۀ دوازدهم درست است. در این فاصله صداها و فواصل مهم که ساختار جنسیت‌ها و هارمونیک مقام‌ها را تعیین می‌کنند با نسبت اعداد ۲, ۳ , ۴ , ۵ , ۶ به‌دست می‌آیند:

همان‌گونه که در کتاب «موسیقی ایرانی»شناسی بررسی شده است، فواصل اصلی و درستِ موسیقایی از نسبت اعداد ۱ تا ۹ به‌دست می‌آیند (جعفرزاده، ۱۳۹۶: ۱۵۹).

در نمودار زیر فواصل دوازدهم را در این نظام صوتی – موسیقایی اضافه کرده‌ام:

پی نوشت

۱۰- نک به تعریف موسیقی ایرانی: «موسیقی هنری (و غیرمحلی) اواخر دوران قاجار یا شروع قرن چهاردهم هجری شمسی در تهران» که همان ردیف میرزاها و خانوادۀ فراهانی است در کتاب «موسیقی ایرانی»شناسی، ص ۱۱ و تعریف مقام «مقام، یک سیستم صوتی است برای ساختن ملودی، که شامل تعداد معینی از صداها است، با فواصل معین و با نقش‌های معینی که در روند ملودی دارند. تعداد صداها، فواصل آن‌ها و نقش‌هایشان، در مقام‌های مختلف، متفاوت است» گسترۀ مقام شامل صداهای اصلی ازجمله شاهد و ایست و صداهای فرعی است (همان: ۴۳).