تأملی در آرای موسیقی خیام (۳)

نگارنده، بر مبنای سنجش‏های آزمایشگاهی که روی قدیمی‏ترین آثار مضبوط استادان نوازنده چون: محمدصادق خان سرور الملک (رئیس گروه نوازندگان ناصر الدین شاه)، نایب اسد الله (استاد نی)، میرزا حبیب سماع حضور (استاد سنتور)، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی (استادان تار) و دیگر نوازندگان دوره‏ی ناصری – که از استوانه‏های مومی حافظ الاصوات مورد بازیافت صوتی – انجام داده‏ام، ابعاد فواصل اجرایی آنها را نیز استخراج و با دستگاه‏های الکتروآکوستیک برآورد و بر مبنای واحد سنت، آن فواصل را تعیین و با گام‏های طبیعی (زارلن)، فیثاغورس و گام تعدیل شده‏ باخ مورد مقایسه قرار داده‏ام. (-:ساسان سپنتا ۱۳۷۷)

بر حسب مقایسه فواصل ذو الاربع‏های رساله‏ی خیام (که مقادیر آن ذکر شد) با گام اجرایی موسیقی دستگاهی ایران، ملاحظه می‏شود که دومین مورد نوع قوی که خیام آورده و آنرا بسیار خوش‏آهنگ نامیده است و در اغلب شهرها جز آن به کار نمی‏رود، با مقام عشّاق قدیم که در شرح ادوار صفی الدین ارموی آمده است تطابق دارد و همان دایره‏ی عشّاق است که در قدیم نیز جزو دوایر مقامات بوده است.

این دایره، از زمره‏ی نوبات اندلسی است که از روزگار زریاب (قرن سوم هجری قمری)، شاگرد ابراهیم موصلی (ف. ۱۸۸ ه ق) و موسیقی‏دان و نوازنده‏ برجسته‏ بارگاه مهدی خلیفه‏ عباسی (حک. ۱۵۸-۱۶۹ ه ق) ذکر شده است (-:م. ح. آریان ۱۳۷۲). نوبت دهم به نام عراق عجم و نوبت یازدهم به نام عشّاق از همان نوع سابق الذکر است که خیام آورده است.

از مقایسه‏ی این نوع ذوالاربع با موسیقی دستگاهی ایران، یادآور می‏شوم که شباهت نام «عشّاق» با گوشه‏ی عشّاق که اکنون در آواز دشتی یا اصفهان نواخته و خوانده می‏شود، نباید موجب گردد که آن دو را یکی فرض کنیم. استاد علینقی وزیری به هنگام تدریس‏ دستگاه ماهور – از کتاب دستور ویلن خود – به نگارنده یادآور شدند که مقام عشّاق قدیم، از نظر فواصل (ابعاد) مانند دستگاه ماهور امروزی بوده است و گام آن نیز همان است.

بنابراین مضاعف دوم که خیام بیان می‏دارد عبارت از یک دانگ است که از توالی دو پرده‏ی ۲۰۴ سنت متوالی و یک نیم پرده‏ی ۹۰ سنت تشکیل شده است و در مجموع، فاصله‏ی چهارم ۴۹۸ سنت را تشکیل می‏دهد. این ابعاد با بعدهای گام دستگاه ماهور و راست و پنج‏گاه موسیقی دستگاهی امروز ایران منطبق است.

در اینجا یادآور می‏شوم که این دانگ شباهت به گام فیثاغورس دارد ولی در گام موسیقی کنونی ایران، پرده‏ها (فاصله‏ی دوم بزرگ) در حدود ۲۰۵ سنت اجرا می‏شود و بنابراین اختلاف یک سنت با فاصله‏ی مذکور در رساله‏ی خیام، با گام طبیعی (زارلن) و فیثارغورس قابل تطبیق است و می‏توان از این میزان اختلاف اغماض نمود.