جواب آواز (۱)

از فرمهای اصلی موسیقی کلاسیک ایران، فرم آواز است. در مورد جایگاه آواز و نقش آن در بیان حالات موسیقی و نیز ارزش آواز در حفظ ملودیها و نواهای اصیل موسیقی ایرانی، به قدر کافی بحث شده شده ولی آنچه که بصورت علمی و هنری به آن پرداخته نشده، مقوله جواب آواز است. در آواز، همراهی یک ساز تنها یا چند ساز با آواز، از ارکان این فرم محسوب میشود.

در ضبط صفحات، توسط خوانندگان قدیمی که در دست ماست، اغلب در کنار خواننده، یک نوازنده ساز کششی مثل کمانچه یا مضرابی مثل تار مشاهده می شود که نقش همراهی کننده یا نوعی آکومپانیمان را ایفا میکنند.

این نقش در موسیقی کلاسیک غربی بسیار پرکاربرد است و معمولا در همراهی آواز ها از سازهایی چندصدایی مثل پیانو، گیتار و هارپ استفاده میشود (البته در موسیقی کلاسیک غربی کمتر موسیقی آوازی به شکل آواز بدون ریتم موسیقی ایرانی شنیده میشود)

اگر بخواهیم یک تعریف دقیق و علمی برای جواب آواز بیابیم می توان گفت: جواب آواز عبارت است از همراهی ملودیک یک یا چند ساز با آواز بطوریکه ساز در عین تکرار ملودی آواز در یک فاصله زمانی کوتاه یا ارائه واریاسیون هایی از ملودی آواز قطعاتی را چه بصورت ریتمیک یا آوازی در همان مایه آواز اجرا کند.

جواب آواز در ارائه بهتر موسیقی، فوائد مختلفی دارد که عبارت است از:
۱- نگهداری کوک آواز: این نقش را ساز به این دلیل عهده دار می شود که معمولا خواننده به دلیل فقدان ثبات کوک آواز در طول مدت زمانی اجرا، بطور نامحسوس دچار تغییر کوک می شود و اگر در این حالت، ابتدا و انتهای یک قطعه آوازی تنها را از نظر کوک بررسی کنیم متوجه این تغییر می شویم. در نتیجه همراهی ساز به دلیل ثابت بودن کوک ساز در طول مدت زمان اجرا، به طور ناخودآگاه کوک دقیق را به خواننده گوشزد می کند و تغییر کوک در آواز روی نمی دهد.
۲- رنگ آمیزی ملودی: اجرای یک قطعه آوازی توسط خواننده به دلیل فقدان تنوع ذاتی صدای انسان در اجرای تکنیک ها و رنگهای مختلف صوتی، معمولا شنونده را دچار ملالت و خستگی میکند. از این رو همراهی یک یا چند ساز با رنگهای متنوع صوتی و اجرای تکنیک های مختلف باعث می شود، این نقیصه جبران شود.
۳- بسط ملودی: تحریر ها و ملودی آواز محدودیت های خاص خود را دارد و خواننده نمیتواند در یک قطعه آوازی مثلا گوشه دلکش در دستگاه ماهور را با تمامی زوایا و حالات گوشه اجرا کند، در این مورد هم ساز همراهی کننده می تواند به ارائه قسمتهای دیگری از گوشه بپردازد مخصوصا اگر ساز مضرابی باشد، خودبخود، تحریرهایش سازی میشود و خود باعث بهتر پرداخته شدن گوشه میشود.
۴- امکان ایجاد فضای چند صدایی در همراهی آواز: این مورد در موسیقی ایرانی اکثرا به همراهی به صورتی که در موسیقی غربی می شنویم وجود ندارد، البته گاهی جواب آواز توسط سازهای غربی مانند پیانو، این امکان را به خوبی به نوازنده همراه، میدهد که با ایجاد آکوردهایی بر پختگی و گیرایی اثر بیافزاید.
جواب آواز، در عین حال که نقش موثر در پرورش ملودی و حالت قطعه آوازی دارد، دارای اصولی است که نوازندگان میبایست در حین جواب آواز رعایت کنند؛ در غیر این صورت نتایجی که مد نظر است به دست نخواهد آمد. این اصول را در دو شاخه اصلی میتوان خلاصه کرد، یعنی جواب آواز در حین اجرای آواز و جواب آواز در بین جملات آوازی.

۱- جواب آواز در حین اجرای آواز: در اینجا نوازنده صرفا، نقش همراهی کننده را ایفا می کند، به عبارت دیگر، ساز در زمانی که خواننده درحال اجرای قطعه آوازی است، با فاصله زمانی اندک و در حدی که جمله بندی ساز مفهوم همراهی خود را از دست ندهد، قسمت هایی از ملودی آواز را با لحن، تکنیک و رنگ خاص خود، اجرا میکند.

البته لازم به ذکر است، این عمل بسته به نوع جملات آوازی است که در برخی موارد مواقع، اجرای به اصطلاح نعل به نعل جمله، مطلوب نمیباشد؛ مانند وقتی که آواز تحریر های پیوسته و بدون سکوت را اجرا میکند که اگر ساز نیز همان تحریرها را سایه وار بنوازد، جملات تحریری آواز، مفهوم و زیبایی خود را از دست میدهد، در این مواقع، نوازندگانی که با اصول جواب آواز آشنایی دارند، سکوت کرده و هنگامی که خواننده، تحریر مورد نظر خود را تمام کرد، قسمت پایانی تحریر را با ساز خود اجرا میکند.