شاهین مهاجری
در لیر اجرا زیر مشاهده می شود:
– یک محفظه تشدید
– دو بازو در کنار محفظه تشدید که توسط یک میله چوبی به هم متصلند
– خرک
– سیمهای موازی با صفحه رویی محفظه تشدید که به میله چوبی بالایی متصلند.
بر اساس شکل محفظه تشدید که از نوع جعبه (Box) یا کاسه مانند “Bowl” باشد لیرها به دو گروه تقسیم می شوند:
• ۳۲۱. ۲۱ Bowl
lyres. لیرهایی با محفظه تشدید کاسه ای
• ۳۲۱. ۲۲ Box lyres. لیرهایی با محفظه تشدید جعبه ای
لیرها بر اساس نحوه نواختن نیز تقسیم بندی می شوند:
با چکش (Hammers or beaters)
با انگشت (Bare hands and fingers)
با مضراب (Plectrum)
با آرشه (Bowing)
بنابراین لیرکاسه ای که با انگشت نواخته شود دارای کدینگ ۳۲۱. ۲۱-۵ است.
در لیر کاسه ای و جعبه ای مشاهده میکنیم که سطح فرضی که سیم مرتعش بر روی آن قرار دارد با سطح محفظه تشدید موازی است. در حالی که در چنگ چنین نیست و این دو سطح بر هم عمودند:
درباره منشا لیر
مایکل لوی (Michael Levy) متخصص ساز لیر به نقل از پرفسور ریچارد دامبریل (Prof. Richard Dumbrill) در کتاب
“Archaeomusicology of the Ancient Near East” منشا سازلیر را از ساز های کمان شکل دوره میانه سنگی می داند. (دوره میان سنگی یا مزولیتیک از ۱۰ تا ۸ هزار سال پیش از میلاد مسیح ادامه داشت و در آن، بشر اولیه به ساخت ابزار و کشف آتش نایل شده. اهلی نمودن تعدادی از حیوانات و استفاده از آتش و کشف خواص مواد و گیاهان اطراف، از مهمترین دستاورد های بشردر آن دوران بوده است.)
و اما چنگ ارجان
اگر مطالب قبل را از نظر گذرانده باشیم به راحتی و از شکل ساز مندرج در جام ارجان و این سازِ بازسازی شده، متوجه می شویم که برخلاف آنچه در فیلم مطرح گردید این ساز به دلیل وجود:
– یک محفظه تشدید
– دو بازو در کنار محفظه تشدید که توسط یک میله چوبی به هم متصلند
– وجود خرک
– توازی سیمها با صفحه رویی محفظه تشدید که به میله چوبی بالایی متصلند.
یک لیرِ جعبه ای است و نه یک چنگ. حال بگذریم که چگونه از روی تصویر مبهم منقوش در جام ارجان به چنین بازسازی رسیده اند. ای کاش موسیقی دانان و نوازندگان مطرح در سطح جامعه هنری قبل از اظهار نظر به جای بیان تصورات شخصی خود از موضوعی خاص در مورد آن کمی پژوهش (به معنای واقع کلمه) انجام می دادند تا حق مطلب به طور صحیح در سطح جامعه موسیقی ایران ادا شده و دیگران دچار اشتباه نشوند.
منابع مورد استفاده:
درباره رده بندی زاکس- بوستل در ویکی پدیا
درباره تمدن عیلام
سازشناسی و سازهای اقوام ایرانی
گذر و نظری بر هویت ایرانیان، آریایی، عیلامی یا ایرانی
مطالعه فرهنگ تجسمی و زیبایی شناختی جام ارجان
تکنوازی چنگ ارجان توسط رابعه زند در خبرگزاری ایسنا
ممنون از مقاله. سوال من این است که آیا نقد نویسنده تنها به کاربرد نام “چنگ” است؟ در پایان این متن یک نتیجه گیری اخلاقی شده که متاسفانه سطح پژوهش این مقاله را تنزل داده. اگر ایراد به استفاده نادرست از این واژه یا حتی بازسازی این ساز است، دلیلی ندارد که به این شکل در پایان مورد نقد منفی قرار گیرد. اگر ایرادی در پژوهش های نوازنده این ساز و یا سازنده ان دیده میشود، باید آن را به صورت مدون مورد بحث قرار داد و حداقل چندین مقاله چاپ و موصوع از زوایای مختلف بحث شود. هر پدیدۀ نویی این مسیر را بایستی طی کند و وظیفه پژوهشگر هم همین است. نه اینکه مقاله خود را با یک نقد تلخ اخلاقی به پایان ببرید تا بستر را برای حرکت های دقیق تر در آینده ببندید. پرداختن به چنین موضوعی خودش امیدبخش است و نیازی به نقد اخلاقی نبود. موضوعات باستان شناسی همواره در حال نو شدن و زیرسوال رفتن به واسطه اکتشافات بعدی خود هستند. منتها نبایستی این حرکت محکوم شود. هدف پژوهش هم همین است، آن هم در رابطه با موسیقی که منابع و پژوهش های ما در ایران بسیار محدود و ناچیز هستند… ممنون
خانم احمدیان .. با سلام و سپاس از توجهتان .. به گمانم مهمترین هدف این نوشته تاکید بر اهمیت برخورد علمی با موسیقی است .. بسیار بد است که نوازندگان مطرح و حتی سازسازان نسبت به آنچه که میسازند و مینوازند اطلاعی نداشته باشند …. کاربرد غلط لغت”چنگ” از دید بسیاری ممکن است بی اهمیت باشد ولی از دید این نوشتار که به اهمیت مقوله “سازشناسی” میپزدارد بسیار مهم است …. اتفاقا این نوشتار نوشتاری تلخ است چون یک زخم مهم را گوشزد میکند و آن هم معضل “بی اطلاعی” است …. از طرف دیگر این مقوله نگاهی باستان شناسانه ندارد با اینحال یک باستان-موسیقی شناس Archaeomusicologist نیز روش تحقیق علمی را بسیار بیشتر از من و امثال من میداند ….. در انتها عرض میکنم ما در سال ۲۰۱۸ زندگی میکنیم و دانش سازشناسی خیلی قبل تر از اکنون به تفاوت ساز چنگ و لیر پرداخته است و این مفاهیم جاافتاده اند .. دانش سازشناسی دانش پویایی است منتها متاسفانه آنچه نیاز به نو شدن دارد این درک است که ” ما باید یادبگیریم و بیاموزیم که غلط نگوییم تا دیگران غلط یاد نگیرند”
با تشکر از مقاله شما. اما من در آخر متوجه تفاوت چنگ و لیر نشدم! میشه لطفا خیلی کوتاه و ساده تفاوتشونو بفرمایید؟
در دبستان گفتند تفاوت یوز پلنگ و یوز چیست ؟
به ظاهر گفتیم خالهایشان … بعد از قبول داروین در سنین بالاتر فهمیدیم هر دو از یک ریشه اند ، ولی منطقه هایشان فرق دارد ، حال گونه ای جدید پیدا شود باید به احترام یابنده اسم آن را حفظ نمود …
مهم این است چنین سازی در ارجان نواخته میشده حال ریشه کجاست یا چه هست ذعوای یوزپنگ و یوز است. انسان اسم برای جانداران و اشیا تعریف میکند برای سادگی بیان آن در آینده که به واقع نسبی است !