محمدرضا مقدم

پس از عبدالعزیز و فرزندش محمود که رساله مقاصد الادوار را تألیف کرد، دیگر شاهد ادامه مکتب منتظمیه در عثمانی نیستیم و این مکتب عملاً نفس‌های آخر خود را کشید. جریان جدیدی در عثمانی شکل گرفت که تحت تأثیر اُسرای ایرانی بود، این روش به تدریج از روش و شیوه مکتب منتظمیه فاصله گرفت. این تغییر را می‌توان در رساله‌نویسی عثمانی و ظهور گفتمان‌ها و چهارچوب نظری جدید مشاهده کرد.

تصانیفی که از عبدالعزیز در رساله‌های مختلف باقی مانده، شامل این دو نغمه نمی‌شوند، هرچند نویسنده در رساله­‌اش به این دو اشاره کرده است. من و آقای عبادی این آثار را در نسخ مختلف مجموعه تصانیف که غالباً گردآورندۀ آن‌ها مشخص نیستند و مربوط به پیش از صفوی و دورۀ صفوی است گردآوری کرده‌ایم؛ این تصانیف به عبدالعزیز نسبت داده شده­‌اند. از آنجائی‌که وی فرزند مراغی و سرشناس‌­ترین چهرۀ دربار عثمانی در زمان خودش بود، می­‌توان پنداشت که این تصانیف متعلق به وی است.

رساله «نقاوه‌الادوار و تصانیف» تألیف عبدالعزیز بن عبدالقادر مراغی، از منابع مهم در تداوم سنت موسیقی مکتب منتظمیه در دوره عثمانی به شمار می‌آید. این اثر نه‌تنها ادامه‌دهنده دیدگاه‌های نظری عبدالقادر مراغی است، بلکه با نوآوری‌هایی در حوزه مُد، نظام ایقاعی و اصطلاح‌پردازی، افق‌های تازه‌ای پیش روی موسیقی‌پژوهان گشوده است. این کتاب به تازگی توسط سید حسین میثمی عضو هیئت علمی دانشگاه هنر ایران و مصطفی عبادی، تصحیح و توسط انتشارات دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده است. در گفت‌وگویی که پیش‌رو دارید، سید حسین میثمی، با تبیین مبانی تصحیح این رساله و بررسی ساختار آن، به پرسش‌هایی درباره جایگاه مفاهیمی چون ادوار نغمگی و ایقاعی، نوآوری‌های عبدالعزیز و نسبت این رساله با تحولات موسیقی ایران و عثمانی پاسخ می‌دهد.

به نظرم جامعه موسیقی ما یک مشکل دیگر هم دارد. عموما به هر چیزی که متعلق به کشور و حتی قومی‌ات خودمان باشد بی‌توجه‌ایم. اگر یک ایرانی هرچقدر هم سواد داشته باشد و موسیقی کلاسیک را خوب بشناسد در مقایسه با شخصی که در فلان دانشگاه خارج درس خوانده و حتی اگر سواد و معلومات چندانی هم نداشته باشد، مورد توجه قرار نمی‌گیرد. متاسفانه این یک موضوع تاریخی است. چون غرب را خدا می‌پنداریم و هرچیزی که خودمان داریم بی‌اهمیت است.

یکی دیگر از دستاوردهای این کتاب این است که در مورد چنگ‌های دوره ساسانی و اسامی رایج در آن دوره، ساختمان آن‌ها و تغییرات به وجود آمده روی این ساز و نام آن در دوره اسلامی مطالب بکر و بسیار تازه‌ای دارد. به خصوص درباره نام این ساز در زبان فارسی میانه. مثلا چنگ هایی که جعبه طنینی آن‌ها در ضلع پایین و هم‌راستا با افق قرار می‌‌گرفته در دوره ساسانی به نام «چنگ» خوانده می‌شدند و نمونه‌هایی که جعبه طنینی آن‌ها در ضلع عمودی قرا می‌گرفته و سر خمیده داشته‌اند «ون» و «ون کنار» خوانده می‌شدند. در صورتی که پس از اسلام همه این سازها با نام چنگ شناخته می‌شدند و نام ون و ون کنار از بین رفته است.

حتی در قرن بیستم نیز این اعتقاد وجود داشت. ولی شوستاکوویچ، شدرین و هیندمیت این کار را انجام دادند. من به این مسائل دقت نمی‌کنم و بیشتر به این موضوع فکر می‌کنم تا کاری که دوست دارم و می‌دانم که درست است را انجام بدهم. به نظر من فرم فوگ، یک فرم بسیار عالی در طول تاریخ موسیقی است. تا ابد می‌توان بر اساس این فرم، موزیک نوشت. اصولا چیزی به عنوان منسوخ شده، واپسگرا و این قبیل کلمات برای من مفهوم ندارند. به نظرم این حرف‌ها را افرادی بیان می‌کنند که نگاه خیلی متعصبانه‌ای به موسیقی دارند. آن‌ها می‌گویند اگر مانند ما باشی اندیشه‌ات درست است و در غیر این صورت عقب افتاده‌ای. من از اساس با این موارد مشکل دارم. هرکس هر کاری که دوست داشته باشد را انجام می‌دهد؛ فقط باید کارش را صحیح و درست انجام دهد.