در مورد نحوه انتخاب نت برجسته توسط مرتضی حنانه دو سوال به ذهن متبادر می شود:
۱) چرا نت پایان دستگاه ها بر اساس ردیف های موجود انتخاب نشده است؟ برای مثال در ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی (که مرتضی حنانه به عنوان منبع خود در «به دست آوردن علامات ترکیبی و عرضی موسیقی امروز ایران» به آن استناد کرده است (صفحه ۱۵۷)) ماهور دو، شور سل، سه گاه می کرن و چهارگاه دو ارائه شده است.
از این گذشته در دستگاه های موسیقی با توجه به دسته بندی راست کوک و چپ کوک، برای ویلن و کمانچه ماهور سل، شور لا، سه گاه سی کرن و چهارگاه ر و برای دیگر سازها ماهور فا، شور سل، سه گاه لاکرن و چهارگاه دو به عنوان راست کوک معرفی شده اند. به عبارت دیگر در دسته بندی امروز موسیقی ایرانی نت پایان سه گاه و چهارگاه با هم یک سوم خنثی فاصله دارند. این امر در طراحی و سیستم فواصل سازها نیز در نظر گرفته شده است.
۲) چرا در دستگاه های شور و چهارگاه نت برجسته در درجه ای کم اهمیت قرار می گیرد؟ در صورتی که نتی که به نام «نت برجسته» شناخته می شود، باید در نغمات نقشی برجسته و اساسی داشته باشد.
با توجه به نکات فوق می توان گفت، «نت برجسته» ای که مرتضی حنانه معرفی می کند تا حدی موضوعی مصنوعی (و یا الصاقی) است.
در ادامه مرتضی حنانه با اشاره به «سقوط تدریجی […] انگاره درآمد ماهور […] که به سمت نتهای بم تر از شاهد (دانگ دوم به طور معکوس) نزول می کند و […] در آن دوره از ماهور گسترش می یابد» (صفحه ۸۵) نت نمایان حقیقی تحتانی (یا به تعبیر مرتضی حنانه ایست تحتانی) یعنی نت دو در ماهور فا را به نام «نت برجسته پایه» معرفی می کند.
وی این توقف را به مثابه «اشاره به شاهد گامی دیگر» تعبیر می کند. (صفحه ۸۶). در اینجا «نت برجسته پایه» موجب روبرو شدن با نکته جالبی می شود:
در دستگاه های موسیقی ایرانی محدوده اجرای جملات پایین رونده در محدوده یک هنگام، به نت نمایان دستگاه (یا یک هنگام بم تر) محدود می شود. پس برای رفع معضلی که در نام گذاری نمایان حقیقی دستگاه ها و خلط موضوع با دومینانت وجود دارد با استناد به مطالعات مرتضی حنانه می توان این نت را «نت برجسته» نامید.
یک تطبیق
با توجه به نت های ارائه شده در توضیح سیر جملات درآمد دستگاه های موسیقی، مشاهده می شود که در این درآمدها جملات به طور جداگانه در دو محدوده پایین نت پایان و بالای نت پایان اجرا می شوند. نکته جالب در این چهار دستگاه تکرار و برابر بودن فواصل بالا و پایین نت پایان است. بنابراین می توان گفت که گام هشت نتی این دستگاها از یک چهارم درست + یک پرده + یک چهارم درست (ذی الاربع + طنینی + ذی الاربع) تشکیل شده است که فواصل بین هر چهار نت تشکیل دهنده دو دانگ (ذی الاربع) با هم برابر است. از این رو کلیه حالات ایجاد یک دانگ در موسیقی ایرانی به شرح ذیل در نظر گرفته می شود (فواصل به ترتیب از راست به چپ می باشند).
۱) ط + ط + بـ : درآمد ماهور
۲) بـ + ط + ط : مقام وصال (جرجانی) یا مد فریژین قرون وسطی
۳) ط + بـ + ط : مقام معشوق (جرجانی)، با در نظر نگرفتن متغیر همان گشایش ماهور است.
۴) ط + جـ + جـ : مقام بیضا (جرجانی)، با در نظر نگرفتن متغیر همان عراق افشاری است.
۵) جـ + جـ + ط: درآمد شور (مقام محیر (جرجانی))
۶) جـ + ط + جـ : درآمد سه گاه
۷) جـ + جـ بـ + بـ : درآمد چهارگاه
سل در چهارگاه دو نقش ایست معکوس را دارد و در شور لا نت پیش دانگ که در فضای ساختن درآمد شور مهم است. اشتباه می کنید.
تصحیح می کنم چهارگاه ، سل درجه اول آن است ما همیشه از درجه چهارم این مقام آغاز می منیم برای همین اسمش چهارگاه است