گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

بازی با افاعیل (۲)

کاربرد ارکان عروضی در موسیقی
پدر تئوری متریک شعر عرب، خلیل ابن احمد (وفات ۷۸۶م) بود که عالم عروض بوده و زندگی نامه نویسان قرون وسطا نوشته اند که وی ادیبی بوده که علم عروض عربی را بر اساس معلومات موسیقایی خود به وجود آورده است. او با استفاده از ارکان عروضی (متشکل از هجاهای کوتاه و بلند) اوزان شعر را تدوین کرده و توانست درک کند که اشعار پیش از اسلام و اوایل دوران اسلامی بر شانزده وزن بنا شده است.

خلیل ابن احمد همچنین رساله ای به نام کتاب الایقاع نوشته است. نظریات خلیل بر روی اهل علم و هنر آینده تاثیر فراوان داشته است. از جمله اسحاق موصلی (وفات ۸۵۰ م) که معتقد بود نقش ریتم در موسیقی هم ارز نقش عروض در شعر است و آثار متعددی شامل تعاریفی از دورهای ایقاعی را به دست داده است.

فارابی (وفات ۹۵۰م) در کتاب های موسیقی کبیر و کتاب الایقاعات و کتاب احصاء الایقاعات خود به موضوع ریتم در موسیقی پرداخته و البته دو کتاب اخیر دارای تعاریف واضح تری هستند.

مفهوم ایقاع در رسالات وآثار دانشمندانی همچون عبدالقادر مراغی (وفات ۸۳۸ ه‍. ق) و براساس نظرات صفی الدین ارموی (وفات ۶۹۳ ه‍. ق، موسیقی‌دان، خوش‌نویس، ادیب و عروض دان و پیشتاز مکتب منتظمیه) شکل گرفته است.

ایقاع طبق تعریف صفی الدین ارموی در رساله شرفیه جماعتی از نقرات است که میان آنها زمان هایی معین و محدود با نسبت هایی خاص واقع شود و مشتمل بر ادواری متساوی از لحاظ کمیت باشد، چنان که تساوی در ادوار و زمان های آن را به میزان طبع سلیم بتوان درک نمود.

از دید پیروانِ مکتب منتظمیه مانند مراغی، نقره همچون حرف در عروض است که می تواند ساکن یا متحرک باشد. نقره چنان است که «تلفظ به حرفی کنند یا مضراب بر وتری زنند یا دستی بر دستی یا غیر از آنها هر جسمی که بر جسمی دیگر قرع کنند.»

به این ترتیب طبق عقیده عبدالقادر مراغی در کتاب جامع الالحان، مفهوم ایقاع قابل قیاس با وزن شعر و ادوار ایقاعی همچون اوزان عروضی است. ( با بررسی آثار عبدالقادر مراغی معلوم می شود که ریتم در موسیقی ایران، متأثر از وزن کلام موزون یا شعر پارسی است و موسیقی شناسان قدیم با تکیه به ارکان ایقاعی که در واقع رابطه بین اوزان عروضی و وزن‌های موسیقایی بوده، تئوری موسیقی خود را درباره ایقاع بیان می‌کردند.)

دومین کتاب مشهور صفی‌الدین، رساله شرفیه است. او این کتاب را حدود سال ۶۶۵ قمری (معادل ۱۲۶۷ میلادی) نوشت. یکی از ویژگی‌های رساله شرفیه استفاده از افاعیل برای ساختار ریتم موسیقی است:

و اگر بخواهی می توانی به اول هر حرکت، نقره ای بزنی و برای ساکن ها زمانی قرار دهی. و مثلا بگوی مفاعلن فعلن مفتعلن و مقارن «م»، «ف»، «ع»، «ل» نقره ای قرار دهی {…}

 

عبدالقادر مراغه ای در کتاب جامع الالحان این دور را به صورت دایره زیر نمایش داده است:

حرف «م» در واقع محل ضربات اصلی در این دو دور است.

البته در آثار فارابی، از افاعیل تنها برای عروض و وزن شعر استفاده می‌شد. فارابی از اتانین به جای افاعیل برای تبیین ساختار ایقاعی موسیقی استفاده نموده است.

شاهین مهاجری

شاهین مهاجری

متولد ۱۳۵۰ تهران
لیسانس زمین شناسی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۴
نوازنده و محقق تمبک و میکروتونالیست

۱ نظر

بیشتر بحث شده است