ناهید شجاعیان
شیوه‌ی دیگر در مقایسه‌ی ردیف‌ها بررسی نمای ملودیک در ساختار گوشه‌هاست. نما یا انحنای ملویک عبارت است از الگوی کلّی جهت حرکت از نخستین تا آخرین نغمه در ساختار ملودی، انواع آن عبارت است از: نمای صعودی، نمای نزولی، نمای کمان‌گونه، نمای کمانی وارونه و نمای ثابت یا استاتیک.
بررسی نوع بسط و گسترش جمله‌ها روشی دیگر است که در مقایسه‌ی ردیف‌های مختلف می‌توان به کار برد. بسط و گسترش جمله‌ها در موسیقی ایرانی به دو روش صورت می گیرد: سکانس و واریاسیون. سکانس ارایه یک ایده‌ی ملودیک درسطح متفاوتی از زیر و بمی است و واریاسیون تکراری است که درآن تنها برخی مختصات (ریتم، فاصله، جمله‌بندی) تغییر می‌کند امّا بقیه‌ی مختصات شخصیت خود را حفظ می‌کنند. واریاسیون شامل دو نوع ریتمیک و نغمگی است.
در ادامه باید گفت ازمیان ردیف‌های نوشته شده توسط استادان دو ردیف صبا و دوره‌ی ابتدایی را از نظر شباهت‌های ملودیک مورد بررسی و مقایسه قرارداده‌‌ام و سعی شده شباهت‌های موجود به لحاظ فرمال میان گوشه‌های دو ردیف مشخص شود.
ردیف سنتور صبا و دوره‌ی ابتدایی پایور در حقیقت دارای دو جایگاه خاص در متد آموزشی پایور هستند و دوره‌ی ابتدایی در حقیقت شالوده را برای رفتن به ردیف صبا آماده می‌کند. در واقع این دو ردیف در طول یکدیگر گام برمی‌دارند و بررسی این دو ردیف کمک می‌کند از یک سو انسجام آن‌ها را در بخش آموزش بهتر درک کنیم و از سویی دیگر به انسجام محتوایی دوره‌ی ابتدایی پی ببریم. برای درک اهمیت ردیف صبا کافی است به این چند نقل قول توجه کنیم:
«استاد صبا پایه گذار خط موسیقی برای سنتور بوده است (دهباشی ۱۳۷۶: ۱۱۱). در« ردیف سنتور صبا برای بار نخست است که جمله‌های شناسه‌ی اغلب گوشه‌ها با شعر همراه شده است» (اطرایی ۱۳۹۰: ۱۲۹).
«صبا در نت نویسی به شکل کامل از سبک وزیری تأثیر پذیرفت و قبل از وزیری توجّهی به ثبت و نوشتن آوازها نبوده است» (دهباشی ۱۳۷۶: ۶۶).
استاد صبا سال‌ها شاگرد میرزاعبدالله بوده است و در ردیف ایشان بدون شک رد پای ردیف میرزاعبدالله را می‌توان دید و حتّی از این نکته نیزمی‌شود فراتر رفت و می‌توان گفت در برخی دستگاه‌ها (مانند نوا و راست پنجگاه) مطالب را تقریباً به شکل عینی از ردیف میرزا عبدالله منعکس کرده‌اند (پایور۱۳۸۷: ۶). همچنین بسیاری از گوشه‌های ردیف میرزاعبدالله در ردیف صبا موجود است و به لحاظ ساختار جملات نیز ردیف صبا به روایت‌های قبل از خود و به خصوص میرزاعبدالله نزدیک است و حتّی می‌توان گفت برداشتی از ردیف میرزاعبدالله است.
استاد پایور سال‌ها از محضر صبا بهره برده است و بی شک در نوشتن ردیف خود از ایشان تأثیر پذیرفته است. نحوه‌ی ردیف کردن دستگاه‌ها و آوازها در سنتور که توسط صبا تثبیت شد مورد تأیید و استفاده‌ی پایور نیز قرار گرفت (اطرایی ۱۳۹۰: ۱۲۶). با وجود تفاوت‌های ظاهری که بین ردیف صبا و دوره‌ی ابتدایی وجود دارد مانند طولانی‌تر بودن گوشه‌ها در دوره‌ی ابتدایی و همین طور گستره‌ی نتی بیشتر در آن نسبت به ردیف صبا دو ردیف دارای شباهت‌هایی نیز هستند. همان‌طور که آشکار است بیشتر گوشه‌های ردیف صبا در دوره‌ی ابتدایی نیز وجود دارد و گویی دوره‌ی ابتدایی خلاصه و برداشتی از ردیف صبا است.
۱ نظر