ناهید شجاعیان
بررسی ساختمان و ساختار گوشه‌های دستگاه شور در ردیف سنتور صبا و دوره‌ی ابتدایی فرامرز پایور
روش مورد استفاده همان روشی است که استاد داریوش طلایی توسط آن به تحلیل ردیف پرداخته‌اند. بیشتر گوشه‌های دستگاه شور در ردیف صبا و دوره‌ی ابتدایی حاوی بخش آغازین نیستند و با معرّف آغاز می شوند.
در ردیف صبا معرّف کوتاه است و استفاده از پوزیسیون‌های سنتور به چشم نمی خورد. امّا به نظر می‌رسد در دوره‌ی ابتدایی، به دلیل استفاده از امکانات و قابلیت‌های ساز سنتور و تنوّع استفاده از پوزیسیون‌های این ساز در بیان معرّف، این بخش طولانی‌تر از ردیف صباست.
پایور در دوره‌ی ابتدایی به استثناء یک گوشه (جزدر آمد اولّ) در تمامی گوشه‌های دستگاه شور از شعر در بیان معرّف بهره برده است، درحالی که صبا تنها در چند گوشه (۳ یا ۴ گوشه) از شعر در بیان معرّف استفاده کرده است.
گسترش در ردیف صبا همچون معرّف کوتاه است و صبا در این قسمت از شعر دربیان گوشه‌ها استفاده نکرده است. درحالی که گوشه‌ها در دوره‌ی ابتدایی به شکل طولانی‌تر نسبت به ردیف صبا گسترش یافته اند و پایور در این بخش از شعر (در وزن‌های عروضی مختلف) بهره برده است.
در ردیف صبا ملودی در دستگاه شور بر روی پوزیسیون‌های اوّل و دوّم ساز سنتور گسترش یافته است. پایور در گسترش گوشه‌ها به دلیل توجّه بیشتر و در نظر گرفتن وسعت صوتی ساز سنتور، ملودی را بر روی هر۳ پوزیسیون ساز تقسیم کرده است.
در دوره‌ی ابتدایی، شاهد گسترش موتیفی از بخش معرّف گوشه‌ها هستیم درحالی که در ردیف صبا می‌بینیم که عبارت و یا جمله‌ای از بخش معّرف در گوشه‌ها گسترش یافته است.
گسترش در دوره‌ی ابتدایی به کمک تنوّع در مضراب‌گذاری و همچنین پرکردن بافت‌های مضرابی به کمک ریزها و تکیه‌ها صورت می‌گیرد، درحالی که در ردیف صبا این تنوّع چندان به چشم نمی خورد.
تنها در چند گوشه از گوشه‌های مشترک در ردیف صبا بخش تکمیلی وجود دارد و در گوشه‌های دوره‌ی ابتدایی بخش تکمیلی اصلا به چشم نمی خورد.
با توجه به طولانی‌تر بودن گوشه‌های دستگاه شور در دوره‌ی ابتدایی نسبت به ردیف صبا، بخش پایانی نیز در این دوره نسبت به ردیف صبا بلندتر است و در این بخش نیز شاهد همان اتّفاقات رخ داده و استفاده از پوزیسیون‌های ساز سنتور، همچون بخش‌های معرّف و گسترش در دو ردیف هستیم.
مقایسه و جمله‌بندی (ملودی و ریتم) گوشه‌های مشترک دستگاه شور در ردیف سنتور ابوالحسن صبا و دوره‌ی ابتدایی پایور
درآمد اوّل شور
در بخش آغازین درآمد اوّل دستگاه شور، ردیف صبا و دوره ی ابتدایی هردو دارای یک جمله هستند.
صبا در ارائه‌ی معرّف تنها به یک عبارت اکتفا کرده است درحالی که در دوره‌ی ابتدایی معرّف یک جمله است. هر دو ردیف صبا و دوره‌ی ابتدایی دارای یک جمله در بخش گسترش معرّف در درآمد اوّل هستند.
درآمد دوّم شور
این گوشه از دستگاه شور در ردیف صبا، دارای یک جمله در بخش آغازین است، درحالی که در دوره‌ی ابتدایی این گوشه بخش آغازین ندارد.
بخش معرّف درآمد دوّم صبا تنها یک موتیف است و در دوره‌ی ابتدایی این بخش جمله‌ای به نسبت طولانی است که با شعر نیز همراه شده است.
گسترش در ردیف صبا یک جمله‌ی کوتاه است. پایور در بیان گسترش از دو جمله‌ی به نسبت طولانی بهره برده است.
بخش پایانی به همراه ختم در این گوشه از ردیف صبا یک جمله است (پایانی به تنهایی یک عبارت است). پایور در این گوشه بخش پایانی را به صورت یک جمله‌ی کامل با نمای ملودیک پایین رونده برای ختم کردن جمله در نظر گرفته است.
۱ نظر