فراز خنافری
سلطان جلال الدین حسین بن شیخ اویس بن جلایری راجع به تصنیف کردن این مستزاد از عبد القادر چنین می‌خواهد: «و قطعه‌ی خامس که مستزاد است (مراغی همان ۲۷۲) دوازده مقام و شش آوازه را لازم دار، چنان که میان هر دو پرده یک آوازه باشد. و هر آنچه از پرده‌ها باشد الفاظ و ارکان نقرات مقارن آن‌ها گردان و آنچه از آوازات باشند. و هر آوازه بر مصراعی شعر تقسیم کن. و این نوبت را در دایره‌ی ثقیل رمل بساز.»
مستزاد قطعه‌ی پنجم است در نوبت مرتب, این قطعه ابداع و افزوده‌ی مراغی است و در آن مقامات و جموع, و نیز ادوار ایقاعی چهار قطعه‌ی پیشین در نوبت جمع‌بندی و به طور خلاصه تکرار می‌شود. ( مراغی همان ۲۷۳) فرم نوبت, نه به همان ترتیبی که عبد القادر نوشته، ولی با ظاهری متفاوت و بنیادی شبیه به آنچه در عصر تیموری به گواهی نوشته‌ی مراغی ملاک بوده است, در کشور‌های حوزه‌ی غرب تمدن عربی هنوز رواج دارد. (المهدی صالح, ۱۹۹۹ ص ۹)
۲. آن‌جا که گفت: «هر آنچه از پرده‌ها باشد الفاظ و ارکان نقرات مقارن آن‌ها گردان» احتمالا منظور این است که نغمات مقام‌ها را با استفاده از لفظ نقرات (تن یا تننن در ثقیل رمل) منظوم کند و به ضرب یا ریتم ثقیل رمل بنویسد. یا آن‌که از خواننده طلب کند که این نغمات را با همان لفظ تن یا تننن در وزن ثقیل رمل بخواند.
۳. منظور سلطان از عبارت «و آنچه از آوازات باشند» که بلافاصله به دنبال شماره‌ی قبل گفته است، دقیقا روشن نیست اما با توجه به دنباله‌ی جمله می‌توان حدس زد که احتمالا منظور این بوده که آواز‌ها نیز از وزن ثقیل رمل بیرون نباشد و خواننده در همان وزن بخواند.
۴. «و هر آوازه بر مصراعی شعر تقسیم کن» این تنها موردی است که سلطان صراحتا تکلیف شعری که باید به آواز خوانده شود را مشخص کرده. اما باز معلوم نیست که الف. من باب تاکید گفته یا ب. من باب حصر، یعنی خواسته گوش‌زد کند که آواز‌ها فراموش نشود، یا آن‌که می‌خواسته شعر را تنها در آوازات بخوانند و پرده‌ها در میان مصرع‌ها با الفاظ تننن و تن یا به نغمات ساز ادا شود. با این وجود فرض ب منطقی‌تر به نظر می‌رسد زیرا تاکید کرده که هر مصرع به یک آواز خوانده شود و اگر می‌خواست مقامات نیز در مصرع‌ها وارد گردد لابد آن را هم تصریحا می‌گفت. پس به قول علمای کلام، چون در مقام بیان سکوت کرده عقل تنها به همان چیزی حکم می‌کند که تاکید و تصریح شده است.
۵. و باز روشن نیست که «میان هر دو پرده» منظور هر دو پرده یک بار است یا میان هر جفت از پرده‌ها. لیکن از ظاهر گفته‌ی عبد القادر این‌طور بر‌می‌آید که نخست دو پرده است و بعد از آن مصرعی به آواز می‌آید. برای نمونه در مصرع اول گفته مقام پرده‌ی حسینی و اصفهان، و آوازه نوروز.
این نوشته مبتنیست بر فرض صحت شماره‌های ۲ ۳ ۴ و ۵، تمام قطعه موزون است و هیچ‌کجای قطعه بدون دور ایقاعی خوانده یا اجرا نمی‌شود، (شماره‌ی ۲ و ۳) هر مصرع تنها در یک آواز خوانده می‌شود (شماره‌ی ۴) و دو مقام پیش از هر مصرع می‌آیند. (شماره‌ی ۵)
نیز باید به خاطر داشت که بنا به گفته‌ی مراغی، آوازه‌ها را از طرف احد، یعنی از زیر‌ترین نغمه‌ی آن آغاز می‌کنند. (مراغی عبد القادر، منبع پیشین ص ۲۵۴)
۱ نظر