مسعود پورقریب
در کنسرت ابتدا پیش درآمد ساز و آواز، چهارمضراب، تصنیف و سپس رنگ اجرا می شود. این ترکیب معمولا رعایت می شود (پیش درآمد همیشه ابتدا و رِنگ همیشه در انتها اجرا می شود اما نوبت چهارمضراب و تصنیف آزاد تر هستند)
*چند مدی است یا تک مدی؟
«پیش درآمد همیشه چند مدی می باشد»
چهارمضراب می تواند هم تک مدی هم چند مدی باشد.
تصنیف هم مانند چهارمضراب می باشد.
رِنگ ها هم می توانند هم چند مدی باشند هم تک مدی بستگی به این دارد که می خواهیم رنگ، تصنیف یا چهارمضراب مان کوتاه باشد (که باید تک مدی باشد) و یا بلند باشد (که می تواند چند مدی باشد)
*خود قطعه، از نگاه جامعه، کلاسیک حساب می شود یا قطعه ضردی یا هردو؟
قطعات سنگین مثل پیش درآمد و چهارمضراب خیلی مردمی نیستند اما تصنیف ها و رنگ ها، هم می توانند مردمی باشند هم کلاسیک.
«وقتی هیچکدام از این ژانرها را به قطعه نتوان گفت نام قطعه را ضربی می گذاریم.»
انواع فرم تصانیف قدیم:
بسیط: یعنی ساده، یک فرم پایه ای و کلی است. معمولا سه بخشی است که بخش ابتدایی تکرار شده است آ ب آ
از نظر زییاشناسی کامل و منسجم است و تمام عناصر زیبایی و انسجام را در خود دارد:
سرخانه/ می ان خانه (مدلاسیون دارد و تنوع می بخشد) / تکرار سرخانه (واریاسونی از با تغییرات کم)
«فرم نزدیک به بسیط، غزل است.»
تفاوتش در بخش دوم است که فقط می تواند سازی باشد و شعر نداشته باشد یا دارای اتانین و ترنم باشد.
درغزل فرم بخش دوم بازگوست ولی تکراری نیست. در غزل بخش اول گاهی دو بارتکرار می شود و سپس قسمت های بعد.
فرم «قول» هم مانند بسیط و غزل است فقط «شعر آن عربی» است.
فرم ترانه هم مانند موارد قبل است اما شعر آن رباعی است، در این فرم نیز بخش دوم متفاوت است.
فرم «پیشرو» از خانه و ملازمه تشکیل شده است به صورت:
خانه، ملازمه، خانه، ملازمه…
ABCBDB…
در «مدلِ جدید» پیشرو «سرخانه» تکرار می شود:
ABACADA…
در نمونه های جدیدتر پیشرو، همه قسمت ها یک ترجیع بند در انتها دارند که مشترک هستند و هر قسمت یک فرود کوچک در حد دو می زان دارد که قسمت ها را به هم متصل می کند.
«فرم عمل» شبیه پیشروی جدید است اما بر خلاف پیشرو یک تصنیف باکلام است: سرخانه تکرار می شود، فرم کلی آن:
سرخانه/ بازگو/میان خانه
«عمل یک فرم مفصل است.»
آلبوم «سرخانه» ایده دکتر ساسان فاطمی است و با عناصر موسیقی قدیم به شیوه امروزی آهنگسازی شده است. در واقع فقط ایده های فرمال وارد شده اند. تلفیق شعر و موسیقی به صورت ملیسماتیک به کار رفته است.
در «شوق نامه» بیشتر قطعات نقش و کار هستند. در عجملر اکثر قطعات پیشرو.
نقش، فرمی ساده و کار، پیچیده تر است. عبدالقادر از فرم کار صحبتی نکرده اما از عمل صحبت کرده است.
کار و عمل هر دو فرم های سنگین با قسمت های خیلی زیاد هستند و به گفته عبدالقادر تا ۱۵ قسمت هم می توان در پی هم ساخت.
منابع
مقاله «مسئله فرم در تصنیف» – آرش محافظ – ماهور شماره ۵۱ و ۵۲
مقاله «فرم و موسیقی ایران» – ساسان فاطمی – ماهور شماره ۳۹
کتاب «فرم و آفرینش» – فرهاد فخرالدینی
کتاب «مبانی آفرینش ملودی در آهنگسازی» – محمدرضا آزاده فر
کتاب «ساختار ملودی در موسیقی ایرانی» – محمدرضا آزاده فر
کلاس فرم احسان خضرلو
۱ نظر