آواز ِ«امیری» و مقایسه‌ی آن در شرق و غرب مازندران (۴)

آواز امیری، به علت گستردگی مازندران در مناطق مختلف به شیوه‌های مختلف اجرا می‌گردد. این موسیقی در تمام مناطق تبری زبان کشور متداول است. «بر همین اساس مردم ساکن در بخش‌های عمده‌ای از کوهستان‌های البرز همچون قصران قدیم شامل (لواسانات، اوشان و فشم) رودهن و بوم‌هن دماوند و فیروزکوه، سوادکوه لاریجان و دو سمت رودخانه‌ی هراز، کوهستان‌های دوهزار و سه هزار، کجور، چلا و بندپی، دودانگه، چهاردانگه تا هزارجریب شرقی، رادکان، شاه کوه، شاهوار در نواحی جنوب گرگان و علی‌آباد کتول از این موسیقی استفاده می‌کنند. از سوی دیگر این موسیقی در جلگه‌های شمالی البرز و سواحل جنوبی دریای مازندران یعنی از دشت‌های غیر ترکمن‌نشین کتول و بلوک آستارآباد قدیم در شرق تا دو سوی نشتارود در غرب استان مازندران عمومیت دارد» (نصری اشرفی ۱۳۷۴، ۹).

مناطق مرکزی مازندران خاستگاه اصلی موسیقی مازندران است و هر چه از مرکز به سمت شرق یا غرب حرکت می‌کنیم، تحت تاثیر شرایط محیطی و برخورد با خرده فرهنگ های مهاجر و استان‌های همسایه، تغییراتی در اجرای آواز امیری حادث می‌شود. در شرق تحت تاثیر فرهنگ موسیقایی خراسان و ترکمن‌ها که نمونه‌ی آن ورود حالات خراسانی و دوتار (با تغییر نظام دستان‌بندی) به موسیقی شرق مازندران و جایگزینی کمانچه به جای نی چوپانی است، و در غرب تحت تاثیر فرهنگ موسیقایی و زبان گیلان، این آواز دست خوش تغییر می‌شود.

در گیلان یا دقیق‌تر بگوییم در تالش، وجود موسیقی‌ای تحت عنوان «شرفشاهی» که بر اساس اشعار «پیر شرفشاه دولایی» (۱) خوانده می‌شود، موسیقی امیری غرب مازندران، تحت تاثیر قرار گرفته است. «تطابق کامل هجایی و وزن اشعار یاد شده با اشعار امیری نشان می‌دهد که در واقع همه‌ی این اشعار تابع وزن و سبک به خصوصی است که همان سبک «کنار خزری» یا تبری است» (پهلوان ۱۳۹۳، ۳۳).

«نکته‌ی قابل توجه درباره‌ی موسیقی شرق مازندران, عدم حضور مقامات یا ریزمقامات مستقل سازی و یا آوازی است، در واقع ما نمی‌توانیم شاهد هیچ قطعه‌ی سازی مستقل از آواز و یا هیچ مقام آوازی بدون ارتباط با ساز باشیم» (نصری اشرفی ۱۳۷۴، ۳۰). «آواز امیری شرق مازندران هم از این نکته مستثنی نیست. موسیقی امروز شرق مازندران حاصل روایت های استادان گدار و غیر گدار است» (درویشی ۱۳۸۴، ۶۸).

شدت نفوذ موسیقی‌های سایر فرهنگ‌ها در موسیقی شرق مازندران مخصوصا علی‌آبادکتول، بسیار زیاد است تا آن حد که اساس موسیقی‌های این خطه تحت تاثیر مقام «هرایی» (۲) قرار گرفته‌اند که خود منشاء گداری دارد. اما در غرب مازندران وضعیت به گونه‌ای دیگر است. محققان، غرب مازندران را از شرق نوشهر تا غرب تنکابن، یعنی از کلارستاق کجور تا رودسر در نظر می‌گیرند.

«گرچه غربی‌ترین منطقه‌ی مازندران در رامسر کنونی می‌باشد به همین روی در این نواحی بیشتر موسیقی غرب گیلان و گاهی موسیقی مازندران مرکزی شنیده می‌شود» (دانای علمی ۱۳۹۵، ۷۲). «موسیقی غرب مازندران به دلیل مجاورت با مناطق شرقی گیلان، ترکیبی از ویژگی‌های موسیقی شرق گیلان مانند دیلمان و اشکور و نواحی مرکزی مازندران است» (قرسو ۱۳۹۶، ۴).

پی نوشت

۱- سید محمد مشهور به سید شرفشاه معاصر، اواخر عهد قاجار، شاعر، متخلص به «صبوری» و ملقب به مدیرالاطباء از سادات و اعاظم گیلان، که به موسیقی احاطه کامل داشته، و گوشه‌ی شرفشاهی در مایه دشتی، منسوب به اوست (ستایشگر ۱۳۷۶، ۲۹۶).

۲- ساختار موسیقی کتول متکی بر دو مقام آوازی با عنوان هرایی کوتاه و هرایی بلند است (نصری اشرفی ۱۳۷۴ ، ۱۹).