مسعود پورقریب
در کتاب گنجینهی موسیقی مازندران-پژوهشی گسترده در آواهای ماندگار موسیقی مازندران (احمدی ۱۳۹۴، ۱۷۹ و ۱۸۱) یک آواز امیری شرق مازندران آوانگاری شده است که بستر صوتی آن به شرح زیر است) شکل۴):
شکل ۴ (بستر صوتی امیری شرق مازندران)
بر اساس علائم سرکلید این قطعه در شور «سل» اجرا شده است، اما بستر صوتی با امیری غرب و شرفشاهی بسیار متفاوت است. در بخش ابتدایی که در شکل با کادر شمارهی یک مشخص شده است، قطعه دقیقا مانند امیری غرب با نغمهی هفتم گام آغاز شده و پس از تاکید بر درجهی اکتاو به عنوان شاهد امیری، روی درجهی پنجم بمتر از شاهد، ایست موقت میکند و سپس با یک فرود سریع روی درجهی اول شور (نغمه سل)، ایست قطعی انجام میشود.
در شروعی دوباره، این بار قطعه از نغمهی زیرین شاهد شورآغاز میشود و پس از اشارهای به درجهی سوم بم تر از آن، تا نغمهی انتهایی تتراکورد شور بالا میرود و با فرودی سریع روی درجهی نخست آرام میگیرد (گسترهی صوتی این بخش در کادر شمارهی دو مشخص شده است). در بخش بعدی که بستر صوتی آن در کادر شمارهی سه مشخص شده است، گردش ملودی از درجهی اول شور آغاز شده و پس از اشاره به درجهی دوم شور، تا پنجم بم تر از آن پایین میآید و متوقف میشود.
از اینجا به بعد، گردش ملودی امیری، تغییر میکند، ابتدا از درجهی چهارم گام شور سل، حرکتی بالارونده تا درجهی زیرین شاهد انجام میدهد (این اتفاق، یعنی حرکت ملودی تا درجهی ماقبل شاهد، و بازگشت، در امیری شرق مازندران متداول است) و سپس با بازگشتی سریع، روی شاهد متوقف میشود، بار دیگر از نغمهی زیرین شاهد، آغاز، و تا درجهی چهارم گام شور بالا میرود و باز هم روی درجهی اول شور متوقف میشود.
دو بخش اخیر مفهوم ترجیعبند را دارند زیرا در انتهای قطعه مجددا تکرار میشوند. پیش از پایان قطعه، گردش ملودی در بستر صوتی ذکر شده در کادر شمارهی سه چندین بار با جزییات متفاوت تکرار میشود و سرانجام با تکرار ترجیع بند قطعه روی شاهد شور به پایان میرسد. در نمونههای ذکر شده دیدیم که بستر صوتی امیری شرق، به اندازهی یک پنجم از امیری غرب (در سمت بم) گستردهتر است.
چیزی که مقایسهی امیریهای شرق و غرب را جذابتر میکند، نحوهی مواجههی متفاوت هر یک از این آوازها با اوج موسیقایی خویش است. امیری شرق با نغمهی زیرین شاهد در اوج، مانند سدی غیر قابل عبور برخورد میکند، اما امیری غرب به راحتی از آن میگذرد و باز میگردد. در ادامه به مقایسهی سه آواز امیری میپردازیم، اولی از شرق مازندران، دومی از غرب و دیگری از شرق گیلان.
۱ نظر