بربط یا عود (۱)

مقاله ای که پیش رو دارید، تحقیقی مشترک از تقی بینش و قنبرعلی رودگر و حسینعلی ملاح است که با وجود انتشار آن در سالهای دور و به روز نبودن این تحقیق، به دلیل اهمیت تاریخی اش، این مقاله در ژورنال گفتگوی هارمونیک منتشر می شود: 

بربط، از سازهای زهیِ زخمه ای و نخستین نمونه خانواده عودهای دسته کوتاه. در باره تاریخ دقیق پیدایش و خاستگاه نخستین آن نمی توان به طور قطع اظهارنظر کرد. فارمر پیشینه بربط را به هنر حجّاری هندی در سده دوم پیش از میلاد می رساند (د. اسلام، چاپ اول، ذیل «عود»)، امّا محققّان دیگر کهن ترین نشانه های تصویری آن را، که در بلخ شمالی (ازبکستان امروزی) یافت شده است، متعلق به سده نخست پیش از میلاد می دانند.

با اینهمه، شواهد روشن تری در دست است که از وجود سازی بسیار شبیه به بربط در نقش برجسته ای در ناحیه گاندهاره در هند در فاصله سده های دوم تا چهارم میلادی حکایت می کند. نفوذ امپراتوری کوشان بر هنر گاندهاره و گستردگی دامنه این امپراتوری در خاور ایران، مؤیّد این احتمال است که کوشانیان بربط را در ایران معرفّی کرده اند (ایرانیکا، ذیل «بربط»).

اگر روایات شاهنامه را در باره وقایع اواسط روزگار ساسانیان افسانه ای نپنداریم، از احتمال آشنایی ایرانیان با بربط در سده پنجم میلادی با اطمینان بیشتری می توان سخن گفت، زیرا به روایت فردوسی (ج ۷، ص ۴۵۱) ده هزار تن از لوریان هندی که همگی در بربط نوازی مهارت داشتند، به دربار بهرام گور (۴۲۱- ۴۳۸ میلادی) بار یافتند. وجود واژه بربط در متون پهلوی اشکانی و فارسی میانه، مانند منظومه درخت آسوریگ (ص ۷۷) و خسرو قبادان و ریدک وی (معین، ج ۱، ص ۸۸، ۹۵)، نشان می دهد که این ساز دست کم در مدتی از سلطنت اشکانیان و سرتاسر دوره ساسانیان در ایران رواج داشته است.

احتمالاً گسترش استفاده از بربط در ایران و وجود شواهد روشن تر در این باره موجب شده تا فارمر ضمن آوردن باربیتوس در شمار برخی از آلات موسیقی بیگانه که به یونان راه یافته، آن را همان بربط یا «عود قدیم» بداند و به ایرانی بودن آن تصریح کند (سامی، ص ۲۰). احتمالاً متغیّر بودن مرزهای شرقی ایران و دست به دست گشتن برخی ولایات در پی جنگ ها، موجب شده که فارمر، با آنکه خاستگاه اولیه بربط را به هند رسانده است، آن را همچنان سازی ایرانی بداند.

با اینهمه مورّخانی چون مسعودی (ج ۴، ص ۱۳۶) بربط را سازی یونانی الاصل پنداشته اند که حکمای یونان آن را به قیاس طبایع اربعه با چهار تار ساخته اند (همان، ج ۱، ص ۳۵۵؛ مقری، ج ۳، ص ۱۲۶). این ادعا تنها با طرح این بحث لغوی که بربط از ریشه یونانی باربیتوس مشتق شده، می توان قوت گیرد (ایرانیکا، همانجا)؛ اما جز زهی بودن، شباهت دیگری میان این دو ساز وجود ندارد (همانجا)، و برخی محققان نیز باربیتوس را مشتق از بربط دانسته اند (فروغ، ۱۳۴۷ ش، ص ۵؛ ملکی، ص ۳۶).