حسینعلی ملاح
بُعد، نام فاصله میان دو صوت موسیقیایی از لحاظ زیر و بمی. در گذشته به آن، «مَدّت» نیز می گفته اند (فارابی، ص ۲۲۳؛ نصیرالدین طوسی، ص ۶) و امروزه آن را «فاصله» می نامند. موسیقیدانان قدیم، ابعاد را به دو نوع متّفق و متنافِر (متباین) تقسیم می کردند (فارابی، ص ۲۲۴؛ مراغی، ص ۲۱). امروزه بعد متّفق را فاصله مطبوع، و بعد متنافر را فاصله نامطبوع می گویند. فارابی برای مثال بعد متّفق را فاصله نغمه مطلق (= دست باز سیم) و نغمه سبّابه وَتَرِمَثنْی گفته است (همانجا).
این فاصله را امروزه فاصله هنگام یا اکتاو می گویند. در حدّ فاصل میان این دو نغمه، ابعاد ذوالاربع (فاصله چهارم درست) و ذوالخَمس (فاصله پنجم درست) نیز جزو ابعاد متفق به شمار می آمده اند. فارابی درباره ابعاد متنافر نیز نوشته است : فاصله میان نغمه (=نُت) انگشت بِنصِر (بر روی سیمِ) مِثلَث و دست باز وَتَرِ مثنی، بعد متباین نامیده می شود (همانجا).
در گذشته، به این فاصله «بقیّه» می گفتند و امروزه آن را «نیم پرده» یا «پرده کوچک» می نامند. در الموسیقی الکبیر انواع ابعاد، مانند بعد بقیّه و طنینی (یک پرده بزرگ)، تعریف، و درباره گونه های هر یک مثالهایی ارائه شده و نام ابعاد، پس از هر دگوگونی، ذکر شده است (همان، ص ۲۲۵ـ۲۴۷).
در علم الادوار، ابعاد را به سه دسته تقسیم می کردند: ۱) عِظام، دارای چهار بعدِ ذوالکلّ (فاصله هنگام)، ذوالکل و الخَمس (دوازدهم درست)، ذوالکل و الاربع (یازدهم درست)، و ذوالکلّ مرّتَین ؛ ۲)اوساط، دارای دو بعدِ ذوالاربع (چهارم درست) و ذوالخَمس (پنجم درست)؛ ۳) صِغار یا لحنی که به فاصله های کوچکتر از ذوالاربع گفته می شد و جزو ابعاد غیرمتّفق (متباین /متنافر) بود. در میان ابعاد صغار، تنها بُعد ملایم بُعد طنینی یا دوم بزرگ است (خالقی، ص ۲۰۰ـ۲۰۲).
در قدیم، مناسبات میان ابعاد با اعداد نشان داده می شده و این عمل را «المُناسباتُ العددیّه البسیطهُ فی الابعادِ الصوتیّه» می نامیدند (فارابی، ص ۱۸۸). برای نمونه مناسبات عددی ابعاد یک ذوالکل (یک هنگام) چنین است:
۱) طنینی اول (دو تا ر) ۹۸ مساوی ۵۱ ساوار؛ ۲) طنینی دوم (ر تا می) ۹۸ مساوی ۵۱ ساوار؛ ۳) بقیه اول (می تا فا) مساوی ۲۳ ساوار؛ ۴) طنینی سوم (فا تا سل) ۹۸ مساوی ۵۱ ساوار؛ ۵) طنینی چهارم (سل تا لا) مساوی ۵۱ ساوار؛ ۶) طنینی پنجم (لا تا سی) مساوی ۵۱ ساوار؛ ۷) بقیه دوم (سی تا دو) مساوی ۲۳ ساوار؛ به نوشته روح الله خالقی (ص ۲۰۲)، هر فاصله ای که اسمی نداشته، فقط با نسبت عددی تعیین می شده است، مانند نسبت ۱۴+۱ (برای سوم بزرگ) و ۱۵+۱ (برای سوم کوچک).
منابع
۱- روح الله خالقی، نظری به موسیقی، تهران ۱۳۷۰ ش
۲- محمدبن محمد فارابی، کتاب الموسیقی الکبیر، چاپ غطاس عبدالملک خشبه، قاهره (بی تا.)
۳- عبدالقادربن غیبی مراغی، مقاصد الالحان، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۵۶ ش
محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، رساله فی علم الموسیقی، چاپ زکریا یوسف، قاهره ۱۹۶۴.
۱ نظر