نگاهی به سانسور موسیقی در ایران (۲)

پس از اشغال ایران در سال ۱۳۲۰ و آغاز حکومت محمدرضا پهلوی به دلیل در دسترس قرار گرفتن فن‌آوری ضبط صدا و گسترش استفاده از رادیو در ایران گستره‌ی شنوندگان بزرگتر و در نتیجه اثر گذاری موسیقی از این طریق بیشتر شد به همین دلیل دولت‌های وقت برای کنترل نشر موسیقی با مسائلی روبرو شدند که تا پیش از آن مطرح نبود.

برای مثال مکاتبات زیر نشان دهنده‌ی سردرگمی دستگاه‌های دولتی در برابر روش نشر موسیقی است:

جناب اشرف آقای نخست وزیر

محترما معروض می‌دارد به طوری که اطلاع حاصل شده است از طرف بعضی از کمپانی‌های صفحه برداری اقدام به ضبط آهنگ‌ها و اشعاری می‌شود که مخالف با شئون فرهنگی و موسیقی ملی می‌باشد. در صورتی که باید بدواً ارزش هنر[ی] و همچنین صلاحیت نوازندگان را اداره‌ی کل موسیقی کشور تصدیق نماید مستدعی است دستور فرمایند به منظور اجرای این نظر طرح تصویبنامه‌ی ضمیمه در هیات وزیران مطرح و تصویب گردد.
[…]

هیات وزیران در جلسه‌ی ۱۹ فروردین ماه ۱۳۲۶ […] تصویب نمودند:

۱- اداره‌ی کل موسیقی کشور [بر] صفحه‌هایی که در این ضبط می‌شود حق نظارت کامل دارد.

۲- ضبط هرگونه آهنگ و موسیقی در صفحه‌های گرامافون در داخله‌ی ایران بدون نظارت و موافقت اداره‌ی کل موسیقی کشور ممنوع می‌باشد.

۳- صفحه‌هایی که بدون موافقت اداره‌ی مذکور تهیه شود توقیف و ضبط خواهد شد.(۱)

همان‌طور که از مکاتبات مشخص است، هدف اجرای نظارت بر انتشار موسیقی در پس ظاهر‌ی فرهنگ دوستانه مخفی شده است. ادامه‌ی این دستورالعمل‌ها به مسئله‌ی شعر و روش اعمال نظارت بر آن منجر می‌شود. چندی بعد این تغییرات در دستگاه‌های نظارتی باعث اعتراض دستگاه‌هایی می‌شود که تا پیش از آن مسئول سانسور موسیقی بوده‌اند برای مثال نامه‌هایی از شهربانی وقت موجود است که نشان می‌دهد شهربانی و ادارات تابعه‌ی آن نظارت بر انتشار موسیقی را حق خود می‌دانسته‌اند.

در ادامه‌ی این دوره با تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) برخی از این امور به عهده‌ی این سازمان واگذار شد البته نظر این سازمان بیشتر در مواردی خواسته می‌شد که قرار بود هنرمندان خارجی (بویژه از بلوک شرق) به ایران سفر کنند(۲).

از مجموع مدارک منتشر شده در این دوره چنین برمی‌‌آید که سانسور موسیقی (احتمالا به دلیل آنکه تصور می‌شد تاثیر سیاسی کمی داشته باشد) از طریق اقداماتی مانند جمع آوری آثار منتشر شده یا اقدام قضایی علیه موسیقی‌دانان کمتر مرسوم بوده است. در بیشتر موارد احکام صادره درباره‌ی تضاد کلی موسیقی با قواعد (غیر سیاسی) عرفی و گاه شرعی است واشاره به هیچ نوع موسیقی خاص یا نام موسیقی‌دانی نیست(۳).

هر چند که از میزان خود سانسوری (اعمال نظارت خود خواسته برای درگیر نشدن با مشکلات و پی‌آمدهای ناشی از ساخت یا انتشار آثار ممنوعه که گاه حتا در ذهن هنرمند اتفاق می‌افتد) اطلاعی در دست نیست اما پیداست که به احتمال بسیار زیاد بخش بزرگی از پدیده‌ی سانسور موسیقی در ایران را همین موضوع تشکیل می‌دهد.

بررسی اجمالی اسناد مربوط به اجرا و انتشار موسیقی همچنین نشان می‌دهد که سانسور موسیقی در ایران پدیده‌ای است که بیشتر به کلیت موسیقی و رابطه‌ی اجتماعی آن مربوط می‌شود. به همین دلیل هم سانسور موسیقی در ایران کمتر به معنی حذف یک اثر خاص یا مجموعه دستوراتی برای تاثیر گذاری بر نحوه‌ی ساخت قطعات موسیقی بوده است.

این روند در سال‌های پایانی دهه‌ی ۵۰ شمسی که تحرکات سیاسی مخالفان رژیم پهلوی شدت گرفت تا حدودی تغییر کرد و شامل برخی از اقدامات تنبیهی پس از اجرا شد به نوعی نظارت پیش از اجرا با اقداماتی که بیشتر جنبه‌ی تهدیدی داشت تکمیل شد. به نظر می‌رسد اینگونه اقدامات پراکنده بدون نظام خاصی بوده باشد یا حداقل جایی در مدارک منتشر شده به آن‌ها اشاره‌ای نشده است.

در دوره‌ی مورد بحث کمتر دستورالعمل موسیقایی (از آن نوع که برای مثال در قرون وسطا در کلیسا وجود داشت و مومنین را درباره‌ی چگونگی ساخت و اجرای موسیقی راهنمایی می‌کرد) برای سانسور وجود داشته است(۴). دلیل این امر را شاید بتوان در دو موضوع جستجو کرد: اول اینکه دستگاه‌های قانون‌گذار کمتر به موسیقی و بیشتر به شعر و مسائل پیرامونی توجه داشتند و دوم این‌که تخصص لازم برای صدور دستور‌هایی درباره‌ی خود موسیقی در آن دستگاه‌ها موجود نبود.

پی‌نوشت
۱- اسنادی از موسیقی، تئاتر و سینما در ایران (۱۳۵۷-۱۳۰۰)، ج ۱، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص ۳۵۲ و ۳۵۳.

۲- برای مثال در چند مورد ساواک با سفر هنرمندانی از اتحاد جماهیر شوروی به ایران مخالفت کرده است. ر.ک. همان ص ۶۵۵.
۳- موسیقی در دوره‌ی مشروطه.

۴- در ابتدای دوره‌ی پهلوی دستورالعملی وجود دارد که در آن از موسیقی‌دانان خواسته شده موسیقی ایران را بر اصول هارمونی غربی استوار سازند تا همان‌طور که بقیه‌ی شئون مملکت در حال پیشرفت است موسیقی نیز پیشرفت کند. این دستور را که تاثیری عمیق بر جریان موسیقی ایران داشت، باید از این نوع به حساب آورد.

نقد نو شماره‌ی ۱۴