گام‌های هپتاتونیک؛ ساختار، نامگذاری و کدینگ (۱)

مقدمه
گام‌های هپتاتونیک، طبق تعریف، گام‌هایی هفت نتی هستند. این گام‌ها را می‌توان در فرهنگ‌های موسیقایی مختلف و با ساختار فواصل متنوع و نام‌های گوناگون مشاهده کرد. به طور کلی می‌توان ۴۶۲ گام هپتاتونیک مختلف را شناسایی نمود. روش‌های مختلفی برای یکدست کردن نامگذاری و کدینگ انواع مختلف این گام پیشنهاد شده است. دراین نوشتار به بررسی ساختار فواصل، کدینگ و شیوه ‌های مختلف نامگذاری گام‌های هپتاتونیک پرداخته می‌شود.

گام هپتاتونیک چیست؟
گام هپتاتونیک گامی است که از هفت نت یا هفت فاصله در یک اکتاو تشکیل شده است. به مثال زیر که گام دو ماژور است، نگاه کنید:

’C D E F G A B C

این گام که دارای هفت نوت و هفت فاصله است، در واقع بخشی از گام کروماتیک دودکاتونیک (Dodecatonic) است.

در فرهنگ‌های مختلف موسیقایی می‌توان نمونه ‌های مختلف گام و مد با ساختار هپتاتونیک را مشاهده کرد، ازجمله در موسیقی کلاسیک ایرانی، هندی و عربی. در شکل زیر تعدادی از راگا‌های موسیقی کلاسیک هند که دارای ساختار هپتاتونیک هستند مشاهده می‌شود:

در موسیقی کلاسیک غربی نیز مد‌های دیاتونیک وابسته به گام ماژور و همچنین انواع گام مینور، همگی از جمله مثال‌های گام هپتاتونیک هستند:

در دو شکل بالا، مد‌های مختلف به وجودآمده از گام دو ماژور که بنا بر نوت شروع خود نامگذاری شده اند، مشاهده می‌شوند. به عنوان مثال گام دو ماژور معادل مد ایونین است و مدی که از نوت «ر» گام دو ماژورشروع شود، معادل مد دورین خواهد بود.

در شکل بالا نیز همان مد‌ها با نوت شروع «دو» مشاهده می‌شوند.

با توجه به‌اینکه گام‌ها و مد‌های هپتاتونیک در فرهنگ‌های مختلف موسیقایی متنوع هستند، باید پرسید بر اساس ۱۲ فاصله گام کروماتیک یا دودکاتونیک، چند گام هپتاتونیک می‌توان ایجاد کرد؟ با استفاده از بررسی تمام حالات ممکن در شکل گیری ساختار فاصله‌ای، میتوان تعداد گام‌های هپتاتونیکی که از گام کروماتیک ایجاد می‌شوند را محاسبه نمود و به عدد ۴۶۲ گام هپتاتونیک متفاوت دست یافت. هرگام هپتاتونیک دارای ساختار فاصله‌ای منحصر بفردی است که می‌توان برای نمایش و معرفی آن روش‌های کدینگ خاصی را در نظر گرفت.

ساختار فاصله‌ای چیست؟
 ساختار فاصله‌ای، الگویی است که نشان دهنده تعداد واندازه فواصل بین هر دونوت متوالی می‌باشد. ساختار فاصله‌ای در گام هپتاتونیک دارای هفت فاصله است که بر اساس گام کروماتیک ۱۲ فاصله‌ای معتدل، از ترکیبات نیم پرده‌ای تشکیل شده اند. به شکل زیر نگاه کنید:

این شکل که متعلق به گام دو ماژور است، فواصل بین نوت ‌ها را نشان می‌دهد. بین نوت «دو» و «ر» یک پرده و بین «می» و «فا» نیم پرده فاصله وجود دارد. بنابراین طبق شکل بالا می‌توان ساختار فاصله‌ای این گام را از چپ به راست، به صورت زیر نوشت:

۲-۲-۱-۲-۲-۲-۱