شهنواز تار ایران (۲)

در سال‌های دور در برنامه گلها سه سبک در نوازندگی تار وجود داشت که بر اساس سن اول استاد لطف الله مجد، سپس استاد جلیل شهناز و بعد از او استاد فرهنگ شریف قرار داشتند. توانایی استاد شهناز در جواب آوازها بسیار منحصر‌به‌فرد است، به صورتی که یک کارشناس موسیقی متوجه می‌شود که استاد هنگام همراهی و جواب آواز کاملا شعر را درک و معنی آن را حس می کنند و خواننده را چنان تحت تاثیر قرار می دهد که از جمله‌ها و نوع نمایش تحریرهای استاد الهام می گیرد.

باز هم باید بگویم که از جواب آوازهایی که از استاد شهناز در گلها باقی مانده، هیچ کس به اندازه پرویز یاحقی در نوع جواب‌ها از لحاظ حملات یکرنگ نیست و البته در این میان به استاد حسن کسایی هم باید اشاره کنم. ناگفته نماند که توانایی خواننده در استفاده از نوع تحریرها و غزل آواز و شیوه اجرایی تاثیر بسزایی در این جواب‌ها دارد. استاد پرویز یاحقی برایم نقل می کرد که قطعاتی که طی سال‌ها با استاد شهناز نواختم به هیچ وجه از قبل حتی دستگاه اجرای آن هم تعیین نشده بود و تا لحظه نواختن نمی‌دانستیم که چه می‌خواهیم بکنیم، در همان زمان بر اساس حال‌مان تصمیم می گرفتیم که چه دستگاهی و از چه تونیکی {شاهدی} و چه ریتمی بنوازیم. این نکته نه تنها تسلط یا حتی بلکه استاد شهناز را در بداهه پردازی می‌رساند که من فکر می‌کنم در میان نوازندگان تار چنین پدیده‌ای نه ظهور کرده و نه می کند.

استاد جلیل شهناز در حس و حال شیرینی و تکنیک، منحصر به فرد بود و زیبایی را تماما یکجا جمع می کرد. وقتی که قطعات شهنازِ شهنواز را در کارشناسیِ فنی انتخاب و گزینش می کردم، جداً پنجه‌های شیرین و پر حس و حال استاد توام با مضراب‌های متنوع و چابک در قطعات ضربی و چهارمضراب‌ها به حیرتم وامیداشتند که در سال‌های جوانی استاد با چه حسن بداهه‌نوازی قوی و تسلط شگفت‌انگیزی جملات و ملودی‌هایی را از خود باقی گذاشته است.

در تاریخ موسیقی ایران، دفتر تار با نام استاد شهناز آغاز و پایان می‌یابد که به‌حق به قول استاد یاحقی: «ایشان دفتر تار را بست!». به‌یاد دارم شبی با استاد پرویز یاحقی در منزل‌اش به قطعه‌ای در نوا که پرویز یاحقی و شهناز نواخته بودند، گوش می‌دادیم؛ استاد یاحقی از جملاتی که استاد شهناز نواخته بود چنان به شور آمده بود که به او غبطه می خورد و ناراحت پنجه‌های استاد شهناز بود و می گفت: «این پنجه‌ها دیگر چنین ملودی‌هایی را نمی‌تواند خلق کند…!» که آن زمان تقریباً شروع بیماری استاد شهناز بود.

امروز پنج سال است که پرویز یاحقی سفر کرده و استاد شهناز هم سخت در بستر بیماری است. دو اعجوبه‌ای که دیگر در موسیقی ایران ظهور نخواهند کرد. به عقیده بنده در عرصه موسیقی ملی و اصیل ایرانی به طور کلی در بداهه نوازی چهار نفر تکرار نشدنی هستند: استاد پرویز یاحقی، استاد جلیل شهناز، استاد مرتضی محجوبی و استاد احمد عبادی که آخرین یادگار خاندان هنر بود.