فیلسوفان مسلمان و موسیقی
بخش قابل توجهی از فیلسوفان دورهی اسلامی کتاب یا کتابهایی در مورد موسیقی دارند یا دستکم فصل یا فصلهایی از یک اثر مهمشان را به موسیقی اختصاص دادهاند. فارغ از این که میدانیم علت اصلی جایگاهی است که موسیقی در تقسیمبندی دانش در دنیای قدیم داشته است، این امر پرسشی را مطرح میکند: آیا در میان آرای این فیلسوفان نکاتی فلسفی (به معنایی که این واژه در غرب دارد) در باب موسیقی میتوان یافت؟ این پرسشی است که کتاب فلاسفه و موسیقی شرق کار جدید آرین رحمانیان تلویحاً طرح میکند. این کتاب نیز مانند تالیف پیشین مولف، فلاسفه و موسیقی، که مرور سطحی آرای فیلسوفان غربی بود گردآوری ابتداییای از آرای موسیقایی کندی، فارابی، اخوان الصفا، ابن سینا، قطبالدین شیرازی و… دربارهی موسیقی است.
مؤلف برای این که خواننده بتواند به بحث اصلی کتاب بپردازد در فصل نخست زمینههای تاریخی شکلگیری و گسترش فلسفهی اسلامی را به اجمال توضیح میدهد و در فصل دوم نظر اهم فیلسوفان این نحله را دربارهی هنر و نیز جایگاه موسیقی را میان دانشها. دو فصل برای بررسی چنین موضوعاتی سخت ناکافی است. از یک سو خوانندهی ناآشنا را به حد آشنایی لازم برای مطالعهی فصل بعد نمیرساند و از سوی دیگر به خوانندهی آشنا نیز چیزی درخور تفکر و تأمل نمیدهد.
پاسخ پرسش مهم بند نخست اما، چنان که بر اهل فن گشوده است در فصل سوم داده میشود. فیلسوفان مسلمان -که مؤلف به تسامح آنها را فلاسفهی شرق خوانده- کمتر نکتهای به معنای امروزی «فلسفی» دربارهی موسیقی گفتهاند. آنچه آن فیلسوفان نامی دربارهی موسیقی آوردهاند اغلب بنا بر تقسیمبندیهای کنونی علم در دایرهی فیزیک/صداشناسی و موسیقیشناسی و به ندرت ذیل نوعی روانشناسی موسیقی اولیه (نظریههای قدیمی تاثیر موسیقی در نفس) قرار میگیرد و بسیار به ندرت در زمرهی «فلسفهی موسیقی» (مثلا رگههایی کمیاب در آثار الکندی و فارابی) یا حتا مباحث «فلسفهی هنر». دلیلی افزون بر این که بگوییم معنا و دامنهی فلسفه نزد آنان با امروز متفاوت بوده در مجال کتابی مختصر نمیگنجد و به طریق اولی در مروری چنین کوتاه نیز. واگذاشتن فصل پایانی به نظریهی موسیقی نیز تنها بازتأکیدی است بر فقدان یادشده.
نویز
***
گفتگوی هارمونیک
در کتاب «فلاسفهی شرق و موسیقی»، آرای فیلسوفان اسلامی از قرن سوم تا هشتم هجری مورد بررسی قرار میگیرد که بهطور تقریبی، در حدود ۵۰۰ سال است. در حقیقت این دوره، دورۀ شکوفایی و تبلور فرهنگ و تمدن اسلامی است و بیشتر سازندگان آن، ایرانی بودهاند. فیلسوفان این دوره، به معنی واقعی کلمه، بر علوم و فنون عصر خویش احاطه داشتند و موسیقی نیز در حکم یکی از شاخههای فلسفه، موردِ توجه آنان بود. این فلاسفه، هم در زمینه فلسفه موسیقی و هم درباره تئوری آن، نظریههایی ارائه دادند و چنانکه گفته شد، برخی در موسیقی عملی نیز مهارت داشتند. درنتیجه، در این کتاب هم آرای فلاسفه درباره موسیقی و هم نظریات آنان در زمینه صناعت نظری یا تئوری موسیقی موردبررسی قرار میگیرد. انتشارات نار و نی در سال ۱۳۹۷ این کتاب را روانه بازار کرده است.
۱ نظر