نگاهی به موسیقی قوالی در هند و پاکستان (۱)

موسیقی به ژرفای وجود انسان

کافی است به نزدیکترین فروشگاه محصولات فرهنگی بروید تا در بخش موسیقی ملل “world music” آن بتوانید حداقل یکی از آثار نصرت فاتح علی خان را ببینید.

این هنرمند بزرگ، انقلابی در موسیقی قوالی پاکستان ایجاد کرد و آن را به جهانیان شناساند. البته پیش از او هم عده ای در این زمینه تلاش کرده بودند،اما محبوبیت وشهرت خاص او به دلیل تکنیک منحصربه فرد آوازش است. تلاش او برای ادغام موسیقی غربی مانند تکنو با قوالی باعث خلق آثار خارق العاده ای شد.

پدر این هنرمند هم از قوالان بزرگ پاکستان بود و چون سختی این کار را می دید نمی خواست پسرش راه او را دنبال کند و او را تشویق کرد که تحصیلاتش را در زمینه پزشکی دنبال کند.

اما این پسر خجالتی از همان ابتدا به کار پدر علاقمند بود و پنهانی از کلاسهای او استفاده می کرد؛ تا اینکه یک روز پدر صدای او را شنید و فهمید پسرش در این زمینه استعداد زیادی دارد، به همین دلیل به او آموزش داد، اما متاسفانه مدت کمی پس از آن پدر در گذشت و این آموزش ها نا تمام ماند. اولین اجرای فاتح علی خان در جمع روز چهلم درگذشت پدرش بود که توجه زیادی را به خود جلب کرد؛ در آن زمان او تنها ۱۶ سال داشت.

نصرت فاتح علی خان در مورد قوالی می گوید:“ باید ترانه های قوالی را از ژرفای وجودتان حس کنید،بدون حضور قلبی نمی توان قوال خوبی بود.”

پایه های قوالی بر عرفان استوار است، شاید به نظر تفاوت هایی با یکدیگر داشته باشند،اما نمی توان روح عرفانی آن را انکار کرد. در قوالی باید حمد(سپاس خداوند) و نعت رسول اکرم و تکریم پرهیزگاران را ادا کرد. اینها اساس قوالی هستند و هیچگاه تغییر نمی کنند، تنها اندکی تغییرات تکنیکی و فنی به دلیل گذشت زمان و ذوق و ابتکار خواننده موجب تمایز آن می شود.

“شاهنشاه قوالی” کنسرت های متعددی در ایران، ژاپن، هند، آمریکا، فرانسه، امارات متحده عربی، انگلیس، اسپانیا، استرالیا و بسیاری دیگر از کشورهای جهان برگزار کرد و با هنرمندان بزرگی مثل مارتین اسکورسیزی، لوچیانو پاواروتی، مایکل بروک، الیور استون، تیم رابینز، رادی ودر، ریک رابیس، پیرل جم و شکار کاپو آثاری به یاد ماندنی خلق کرد.

فاتح علی خان اشعار غنی صوفیان را تاثیرگذارتر از آنچه بودند، اجرا کرد و کلام و موسیقی را در مجالس وجدآور الهی با یکدیگر ادغام کرد؛ موسیقی او تداعی کننده هارمونی کرات آسمانی است.

این هنرمند بی همتا عاشق غذا بود و در نهایت هم همین علاقه و اجراهای طولانی بدون وقفه باعث شد که در شانزدهم آگوست ۱۹۹۷ در سن ۴۸ سالگی او این جهان را ترک کند.

ریشه های اسلامی و سماع

قوالی از لحاظ فرم بسیار به سماع صوفیان شباهت دارد و هدف هر دوی آنها نزدیکی به پروردگار است. در مورد تاثیرات موسیقی بر شنونده اولین بار دانشمند بزرگ ایرانی،فارابی، در کتاب معروف“ الموسیقی الکبیر” مطالبی نوشت. اما اولین کسانی که پی بردند موسیقی می تواند شنوندگان را حتی به حال خلسه نیز درآورد، گروهی از فیلسوفان ایرانی به نام “اخوان الصفا” بودند. غزالی هم در بخش هشتم کتاب “الحیا العلوم الدین” به نام “کتاب آداب الاسماع و الوجد” که از مهم ترین گنجینه های صوفی هاست، مطالب جالبی دارد.

با استفاده از این کتاب و آثار دیگر نویسندگان معاصر غزالی می توانیم به خوبی مجالس سماع را مجسم کنیم. توضیح مفهوم “سماع” چندان ساده نیست، چون برای شنوندگان مختلف معنای متفاوتی دارد. اما در کل درون مایه ای الهی دارد. در مجالس سماع به طور عمده تکخوان ها آواز می خوانند و گروه کر و سازهای مختلف آنها را همراهی می کنند. شنوندگان همان طور که نشسته اند و گوش می دهند کم کم به حال خلسه در می آیند و برای بازگشت به حال طبیعی و آرامش موسیقی خاصی اجرا می شود.

ورود و گسترش قوالی در شبه قاره هند
قوالی از قرن دوم هجری شمسی در ایران متداول بوده است. اما بنیان گذار آنچه که ما امروزه به عنوان قوالی می شناسیم، امیرخسرو دهلوی شاعر و موسیقی دان بزرگ هندی ایرانی تبار قرن هفتم هجری است. پدر او به دلیل حمله مغول ها به ایران ناچار به هندوستان رفت.

امی خسرو که در موسیقی هندی و ایرانی استاد بود به قصر سلطان دهلی راه یافت و به خاطر معرفی کردن سازهای ایرانی و عربی به موسیقی جنوب آسیا محبوبیت خاصی به دست آورد. او دو فرم مهم موسیقی ایرانی و عربی “ترانه”و “قول” را به آنها شناساند؛ گفته می شود که ریشه موسیقی قوالی امروز هم این دو فرم موسیقی هستند.