چکیدۀ درس‌گفتارهای مبانی اتنوموزیکولوژی، جلسه هشتم

نگاه از درون و نگاه از بیرون (۱)

در اتنوموزیکولوژی و رشته‌های مرتبط مانند مردم‌شناسی و رفتارشناسی، پژوهش‌ در محل (۲) به یکی از دو شیوۀ نگاه از درون (emic) و نگاه از بیرون (etic) انجام می‌شود.

نگاه از درون

نگاه از درون عبارت است از تلقی اعضاء یک گروه یا جامعۀ انسانی از مظاهر فرهنگی، باورها و سایر جنبه‌های انسان‌شناختی خود. در این شیوه فرد محقق، مظاهر فرهنگی و ویژگی‌ِهای انسانی جامعۀ خود را از زاویۀ نگاه جهان‌بینی خود توصیف می‌کند. واژۀ “emic” از زبان شناسی وارد حوزۀ مطالعات مردم‌شناسی شده و از ترکیب “phonemic” اخذ شده است. ریشۀ این واژه “phoneme” است و اشاره به شیوۀ تئوریزه‌سازی آوای کلام دارد.

نگاه از بیرون

دیدگاه از بیرون که در منابع غربی از آن تحت عنوان «عالمانه‌نگر» یاد می‌شود، توصیفات محققین خارج از حوزۀ اجتماعی یک محل را مبنا قرار می‌دهد. در این شیوه، زاویۀ دید از جهان‌بینیِ مرتبط به افراد محلی و شیوۀ ادراک آن‌ها از پدیده‌ها به آن‌چه دیدگاه مبتنی بر تئوری‌های علمی مردم‌شناسی قلمداد می‌شود تغییر می‌یابد. محققانی که به این شیوه کار می‌کنند معتقدند که افراد یک جامعه چنان به فعالیت‌های روزمره مشغول هستند که همۀ جنبه‌های مربوط به آن برایشان بدیهی است. زمانی که یک محقق با نگاه برون‌نگر به هریک از این پدیده‌ها می‌نگرد می‌تواند اهمیت و ویژگی‌های منحصربه‌فردی در آن‌ها بیابد.

نمونۀ نگاه از بیرون به موسیقی ایرانی

فیلیس اَکِرمَن (۳) که به همراه آرتور پوپ (۴) خدمات زیادی در زمینۀ نگارش فرهنگنامۀ هنر ایرانی نمود، خصوصیات موسیقی را نزد ایرانیان به شکل زیر توصیف می‌کند. این توصیف از آن جهت قابل توجه است که با نگاه از بیرون ترسیم شده است.

موسیقی جزئی از تصور ایرانیان از زندگی خوب بود. توصیف و تصویر سرزمین پریان، بهشت، و دیار نیک‌بختان همواره شامل موسیقی و سایر چیزهای مطبوع مانند درخت، گل، آب روان، خوراک لذیذ، شراب گوارا، حوریان سیمین تن و شادمانی است… علاوه بر این‌ها، موسیقی در ایران فقط یک پیشه نیست. بلکه ظاهراً وسیلۀ طبیعی احساس و انفعالات مردم نیز هست. پسرک خردسال تنها، درحالی‌که آهنگی را زمزمه می‌کند از کوچه می‌گذرد. کاسبی که از بام تا شام درِ دکان به دادوستد مشغول بوده، به تحریض نغمۀ وسوسه‌انگیزی که خود پرداخته، عازم خانه می‌شود.

شب‌های ماه رمضان هوای شهرهای ایران با لحن زیبای مناجات که از هر باغی برمی‌خیزد، مرتعش است. ایرانی
بی‌اختیار آواز سرمی‌دهد. مخصوصاً شایان توجه است که بسیاری از ایرانیان که در رشته‌های دیگر غیر از موسیقی
برجسته بوده‌اند، به سائقۀ ذوق، نواختن آلتی را نیز آموخته‌اند. غالب شاعران، مغنیان چیره‌دستی بوده‌اند، و به حسب
ضرورت این پیشه را به خوبی می‌آموختند (Ackerman 1938:2805).

نمونۀ نگاه از درون به موسیقی ایرانی

ابوحیان توحیدی (وفات ۴۱۴ هجری) دانشمند زیبایی‌شناس قرن چهارم در زمینۀ رهایی انسان از قید خستگی گذر زمان میگوید:
موسیقی انتظار را به یک لذّت بدل می‌سازد و از انتظار لذّت پدید می‌آید و اگر انسان مطمئن باشد که دقایق گذرا پیاپی تجدید می‌شود آنگاه می‌تواند بی‌هیچ اندوهی از شادی دقیقۀ گذرا بگذرد و خود را در سعادتی یابد که پی‌درپی تجدید می‌شود زمان حاضر برای او ابدی می‌گردد و این سعادت ناشی از پیروزی و غلبۀ انسان بر زمان و خلع سلاح کردن آن است و در این حالت زمان می‌گذرد بدون آن‌که چیزی از ما برباید و جریان می‌یابد بی‌آن‌که پنهان گردد و هیچ تهدیدی از جانب آن متوجه ما نمی‌شود (الصدیق ۱۳۸۳: ۱۸۱).

اگرچه پیروان هریک از دو شیوۀ نگاه از درون و نگاه از بیرون می‌توانند بیشمار مزایایی برای دیدگاه خود ارائه دهند، امروزه مباحث زیادی از فواید ترکیب این دو شیوه در تحقیقات میدانی انجام شده و توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. با وجود این، باقی‌ماندن در اعتدال و دخیل نکردن قضاوت‌های هر یک از طرفین در نتیجۀ نهاییِ یک تحقیق، امری است که حصول آن بسیار مشکل به نظر می‌رسد.

پی نوشت

۱- Insider and Outsider Views (Emic and Etic)
۲- fieldwork
۳- Phyllis Ackerman
۴- Arthur Upham Pope