درآمدی بر موسیقی درمانی (۲)

«خلاقیت هنری»

مفاهیم خلاقیت تیز هوشی در روانشناسی با توصیف جداگانه از هم متمایز میگردد. فرد تیز هوش، درهوش عمومی که شامل کلیه جنبه های ذهنی میباشد، در مقایسه با همسالان خود برتر و پیشرفته تر است و از بهره هوشی بالایی بر خوردار است.امّا فرد خلاق الزاماً در تمام شاخه های ذهنی از عملکرد متوسط همسالان خود برتری ندارد، بلکه تنها دریک شاخه و در زمینه هنری و یا علمی دارای افکاری ابتکاری و حالات آفرینندگی است. افراد خلاق الزاماً تیزهوش نیستند.«لاندشیر» روانشناس فرانسوی در توصیف تفکّر خلاق پدیده «واگرایی» را در تفکّر خلاق مطرح میسازد که در مقابل تفکّر «همگرا» قرار دارد. تفکّر واگرا، توانایی تولید اشکال جدید و اتصال عواملی را دارد که طبق عادات مستقل و جدا از هم فرض شده اند (یعنی قدرت وحدت بخشی و ترکیب زیبا و خارق العاده عناصر مجزا را دارد) که این همان مسیر ذوق، تخیّل و آفرینندگی است.

تفکّر همگرا تفکّری است که با دقّت و ملاحظه بسیار خود را در چهار چوب داده های مقدماتی محدود و مقید میسازد. این همان هوش آدم منظّم و سنّتی است که در مسیر تفکّر معیّنی فکر و کار میکند، هوش ملاحظه کار، هوش شاگرد مدرسه نمونه، حسابرسی دقیق و هوش مدیر مؤسسه بازرگانی است. تفکر واگرا در هنرمند در حالات عاطفی او نیز به گونه ای قابل تعمیم است. هنرمندی که ساعتها در گوشه تنهایی به تخیّل و تصنیف می پردازد و از زندگی جمعی محروم میماند و یا گرفتار احساسات و دلباختگی های خاصی بی مهابا از هر چیزی برای رسیدن به مطلوب ذهنی میگذرد و از رفاه و زندگی معمولی محرو م میشود.

این طیف های عاطفی متنّوع و متفاوت گاهی بقدری موجب عصبیّت میگردد که نوعی رنجوری و نژند عاطفی را متصوّر می سازند. در هر صورت واگرایی عاطفی و فکری دستان اندیشه و تخیّل هنرمند را برای خلاقیّت باز میگذارد. هر چند تنوّع و کشمکش های حاصل از آن آرامش زندگی را سلب می کند. امّا گویی تاوانی برای خلاقیّت هنرمند می گردد. تاوانی که مردم عادی در مسیر ملاحظه و محدودیت رفتاری و عاطفی قادر به پرداخت آن نیستند و شاید از اینروست که از خلاقیتّی نیز سود نمی جویند. دکتر مان در کتاب اصول روانشناسی تحقیقی بر روی افراد خلّاق که شامل هنرمندان آهنگسازان و داستان نویسان صورت گرفته نتایج توصیفی کلّی گزارش شده است که آنان در مقایسه با مردم عادی دارای انرژی روانی و جسمی استثنایی هستند. زندگی آنها پیچیدگی بیشتری دارد و به دنبال تنش هستند تا از طریق آزاد شدن از آن لذّت برند و برخورد آنها با عوامل ناخودآگاه یعنی تخیّلات و تصوّر ذهنی بیشتر از دیگران است. به عقیده روان شناسان تفکّر خلاّق از سه یا چهار مرحله کم وبیش میگذرد:

۱- مرحله آمادگی: مربوط به به تعلیم و تربیت و آموزشهایی است که فرد خلاّق در زمینه علمی یا هنری یاد گرفته است. که این اطلاّعات زمینه های تفکّر و توسعه آن را فراهم میسازد.

۲- پختگی: وقتی شاعر یا آهنگسازی سوژه ای را در طول روز همواره در پی تحوّل آن است. توجّهات تدریجی در او پختگی موضوع را فراهم میسازد. گویی در این مرحله گذشت زمان و عبور گاه و بیگاه آن در ذهن و گردش آن در تداعی های ناخودآگاه زمینه پختگی ذهنی آهنگساز را فراهم میسازد.

۳- اشراق: بعد از مرحله پختگی غالباً ایده های خلاقیّت بصورت ناگهانی به ذهن میرسد. دریافت آنی ایده های خلاّق از خصوصیات این مرحله است. مثلاً ممکن است هنرمند در هنگام خواب در حول و حوش مسئله نظریات و ایده های متعددی را در ذهن خود بیابد و ناگهان احساس کند که یکی از نظریات یا تم و آهنگی کامل کننده و سازمان دهنده نغمات پراکنده ذهن اوست این دریافت فوری که شبیه فرایند بینش و بصیرت (insight)در مکتب گشتالت است یا نوعی الهام در عرفان شرق مشکل او را حل نخواهد نمود تا قبل از مرحله اشراق یعنی قبل از اینکه افکار آفریننده به ذهن هنرمند برسد کوشش و خطاها متعددی در مسیر تکوین فکر خود انجام داده بود. کوشش و خطاهایی که نتیجه ای قطعی به دست نداده امّا در مرحله اشراق نوعی دریافت آنی به کوششهای قبلی او شکل اساسی و کامل می بخشد .

۴- تحقیق یا بازرسی (verification): در این مرحله هنرمند خلاّق به ارزیابی تفکّر خود می پردازد نوعی بازرسی و آزمایش که آیا این ادراک و ترکیبی که به ذهن رسیده است منطقی و اجراء است؟ از اینرو به آزمایش و تجربیات کنترل شده برای عملی ساختن افکار خود می پردازد. اغلب هنرمندان و دانشمندان متوجّه می شوند آنچه را که ناگهان به ذهنشان رسیده است قبل از اینکه بصورت کار خلاّق و رضایت بخشی در آید احتیاج به تغییرات قابل توّجهی دارد.