گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

آیا وزیری به موسیقی ایران خیانت کرد؟

نقدی بر بخشی از نظرات محمد مدد پور

نوشته پیش رو نقدی است بر بخشی از نظرات مرحوم آقای دکتر محمد مددپور (زادهٔ ۱۳۳۴ در بندر انزلی – درگذشتهٔ ۱۳۸۴)، نویسنده و فلسفه‌دان معاصر که در مجله مقام موسیقایی منتشر گردید.

او در نوشته خود تحت عنوان “غربزدگی در موسیقی سنتی ایران” ایراداتی را به نظرجناب وزیری مبنی بر کاربرد گام ۲۴ قسمتی مساوی مطرح می کند (مددپور ۱۳۸۴). در این مقاله او سعی می کند با برداشتی ناکامل از تئوری فواصل آن هم متکی بر آنچه از ماهیت سیستم فیثاغورثی می داند به نقد ابتکار وزیری بپردازد.

مدد پور در جایی در این مقاله نوشته است که «اساساً حالات گوناگون نغمات در موسیقی سنتی ایران پیوسته مانعی برای تشکیل یک رده‌بندی ثابت درجات گام که همگانی باشد بوده است، از این نظر مبانی موسیقی سنتی همواره کیفی باقی ماند». این نوشته از اساس غلط است چرا که فاصله موسیقایی به عنوان یک پدید فیزیکی موضوعی قابل اندازه گیری است. نمیدانم چرا ایشان سعی داشتند موسیقی ایرانی را حداقل در ساختار فواصل خود مقوله ای کیفی بدانند بدون آنکه توجه کنند این کیفیت در هر حال تابع کمیتی قابل اندازه گیری است.

مبحث اندازه گیری فواصل و تقسیم بندی سیستم های موسیقایی و روابط بین فواصل موسیقایی در یک سیستم فواصل بخشی از دانش موسیقی است که مربوط به امروز و دیروز نیست. دانش پیرامون فواصل موسیقی از دیرباز و از زمان تمدن بین النهرین دارای مستندات است. نمی دانم چرا ایشان تلاش دانشمندانی مانند ابن سینا و فارابی را در جهت تثبیت فواصل موسیقی نادیده گرفته و تنها به وزیری حمله می کند.

حتی در همین نوشته او از صفی الدین ارموی و گام ۱۷ درجه ای او نیز یاد میکند و به او ایرادی وارد نمیکند. شاید از آن جهت که می پندارد گام صفی الدین دارای پایه علمی بوده و برای آن مبنایی فیثاغورثی (براساس چرخه فاصله پنجم و چهارم) قائل است.

از دید مددپور گام ۲۴ ربع پرده ای وزیری تنها الگوبرداری از غرب است. این نظر نیز سست و بی پایه است. این گام در خاورمیانه و در قرن ۱۸ میلادی پی ریزی (Scott 1993) و تئوریسین هایی مانند میخائیل مشاقه در اوائل قرن ۱۹ میلادی آن را مفید دانستند (فرهت ۱۱۵:۱۳۷۸). بحث اعتدال نیز تنها محصول غربیان نیست چرا که فارابی در کتاب موسیقی کبیر و بر اساس ایده ای از یونان باستان، گام فواصل ۱۲ قسمت مساوی در اکتاو که همان گام ۱۲ نیم پرده معتدل است را تشریح نموده، همچنین براساس گام ۱۴۴ قسمتی مساوی در اکتاو٬ به تشریح اجناس و مقامهای موسیقی می پردازد. شادروان مهدی برکشلی بر همین اساس، واحد اندازه گیری فواصل موسیقی، فاراب، را که یک درجه از گام ۱۴۴ قسمت مساوی در اکتاو است را به افتخار او معرفی می نماید (مهاجری ۱۳۸۵).

او به دلیل تصور عدم تسلسل ملایمات چهارم و پنجم در گام ۲۴ ربع پرده مساوی برای آن هیچ بنیاد علمی قائل نیست. اما با توجه به ماهیت سیستم فیثاغورثی می توان نظر او را مردود دانست. چرخه پنجم بالا رونده و پایین رونده در سیستم فیثاعورثی یا به همان تعبیر مرحوم مددپور “تسلسل ملایمات چهارم و پنجم” در ادامه خود فواصل میکروتون بسیار نزدیک به فواصل ربع پرده ای را ایجاد می کنند که با توجه به حد تفکیک ۵ تا ۸ سنت برای گوش (AcousticsLab 2017) تقریب بسیار خوبی برای درجات گام ۲۴ ربع پرده وزیری اند. مثلا درجات ۲۶ ام بالا رونده و پایین رونده چرخه فاصله پنجم مولد فواصلی به اندازه زیر اند:



یا درجات ۲۳ بالا رونده و پایین رونده آن مولد فواصلی به اندازه های زیر اند:



دلیل دیگر بر رد نظر او آن است که گام ۲۴ ربع پرده ای می تواند دارای شبیه سازی خوبی از فواصل هارمونیک ۱۱ ام باشد (مهاجری ۱۳۹۵). همچنین می توان با ایجاد چرخه ۲۴ تایی بر اساس هارمونیک ۱۱ ام و تعدیل کمای حاصله به گام ۲۴ قسمتی مساوی یا همان ربع پرده ای وزیری دست یافت. با ایجاد چرخه ۲۴ تایی فاصله ۸/۱۱ به فواصل زیر دست می یابیم:

حال باید کمای ۳۱. ۶۳۰۶۰۸ را تعدیل کنیم. ابتدا این کما را بر ۲۴ تقسیم کرده تا به عدد ۱. ۳۱۷۹ سنت برسیم و بعد باید از هر درجه M با مقدار سنت Cm مقدار سنتی معادل:

ΔCm = Cm – (M×۱٫۳۱۷۹)

کسر گردد. با کاهش مقدار متناسبی از ۱. ۳۱۷۹ سنت از هر درجه در نهایت به گام ۲۴ قسمتی مساوی دست پیدا می کنیم:


به این ترتیب تصور غیر علمی بودن گام ۲۴ ربع پرده توهمی بیش نیست. متاسفانه اکثر منتقدین گام ۲۴ ربع پرده ای دچار همین توهم هستند. توهم خیانت وزیری، غرب زده بودن وزیری، توهم غیر علمی بودن نظرات وزیری و بسیار موارد دیگر. نقدشان نیز سراسر یکسو نگری و مبتنی بر احساس و بغض است. منتقد گام ۲۴ ربع پرده باید به تمام جوانب دانش نوین فواصل موسیقی آشنا باشد در غیر این صورت ممکن است در گودالی به عمق چند سنت گرفتار شود. باید دید آیا گوش این منتقدین توان تفکیک یک فاصله ۳۳۷ سنتی را از فاصله ۳۵۰ سنتی دارد یا نه؟

منابع

مددپور، محمد، ۱۳۸۴. غربزدگی در موسیقی سنتی ایران، مقام موسیقایی شماره ۲۲، خرداد.

فرهت، هرمز، ۱۳۷۸. مقوله دستگاه در موسیقی ایران. در سومین کتاب سال شیدا، گردآورنده محمدرضا لطفی، ۹۹ ۱۴۳٫ تهران: کتاب خورشید.

مهاجری، شاهین، ۱۳۸۵. سیستم فواصل تقسیم مساوی طول. مجله الکترونیک گفتگوی هارمونیک.
http://www.harmonytalk. com/id/878 (دسترسی در ۲۵/۱۱/۱۳۹۵)

مهاجری، شاهین، ۱۳۹۵. شبیه سازی فواصل گام ۲۴ قسمتی مساوی براساس هارمونیک ۱۱.

http://www.harmonytalk. com/id/18190 (دسترسی در ۲۵/۱۱/۱۳۹۵)

Marcus,Scott. 1993. The Interface between Theory and Practice: Intonation in Arab Music. Asian Music 24(2) :3958

AcousticsLab. 2017. psychoacoustics. Perceptual attributes of acoustic waves – Pitch.

http://acousticslab.org/psychoacoustics/PMFiles/Module05.htm (accessed Feb 10,2017).

شاهین مهاجری

شاهین مهاجری

متولد ۱۳۵۰ تهران
لیسانس زمین شناسی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۴
نوازنده و محقق تمبک و میکروتونالیست

۱ نظر

بیشتر بحث شده است