خسرو جعفرزاده
تجدد با تحولی متکی به موسیقی متداول در ایران دوران قاجار
نمایندگان و طرف داران این نوع تجدد طلبی: ابولقاسم عارف قزوینی و غلامحسین درویش ملقب به درویش خان، اولین موسیقی سازانی هستند که فرم متجدد «کنسرت موسیقی» برای عموم را در ایران، تهران سالن گراند هتل (سالن کنسرت نیست اما محلی است متجدد) دایر کردند. موسیقی قبل از کنسرت همیشه فرعی بوده است از یک جریان اصلی دیگر، مانند مجلس جشن و سرور، مراسم نظامی، تعزیه، و غیره که موسیقی چاشنی و تشدیدکننده اثر آن جریان می بود. اما در کنسرت غیر از موسیقی اتفاق دیگری نمی افتد. از این رو در کنسرت توجه بیشتر و دقیق تری به موسیقی می شود که در جمع باعث و بانی پیشرفت و تحول است و همین طور هم شد. موسیقی سازان برای تهیه برنامه کنسرت و پاسخ به انتظارات شنوندگان به سوی نوآوری کشیده شدند. درویش و همکار دیگرش رکن الدین مختاری، فرم «پیش درآمد» را برای شروع کنسرت قبل از «درآمد آواز» ابداع کردند. عارف در همین راستا نوع متعالی و حتی سیاسی و اجتماعی «تصنیف» را درست کرد و در راه جلب توجه همگان به موسیقی متجدد بسیار موفق هم بود. روح الله خالقی در «سرگذشت موسیقی ایران» می نویسد:
«اما عارف در حدود بیست تصنیف ساخته که اشعارش شامل یک دوره تاریخ گویای چهارده سال اول مشروطیت ایران است… همین که عارف تصنیفی راجع به وضع اجتماعی روز می ساخت و در یکی دو محل می خواند، دهان به دهان می گشت و به همه جا می رسید. حتی شهر به شهر می رفت.» (خالقی ج۱ ص۳۱۱)
ولی همانطور که اشاره شد این شاخه از تجدد هیچ گونه تغییری در اساس و نوع موسیقی ایرانی روانمی داشت. (راه بسیار سالم و امیدوارکننده ای بود) اما… این شاخه در همان ابتدا خشکید. چرا که در کنار آن حرکت های دیگر و متفاوت «تجدد» راه افتادند و از طرف دیگر از سالهای ۱۳۱۹ به بعد با راه اندازی رادیو تهران، ارائه موسیقی برای عام به این تشکیلات دولتی منحصر شد و «کنسرت» از رواج افتاد و ابتذال به جای آن نشست.
نوعی از تصنیف های مبتذل را هم مردم و مطربها می ساختند که عارف در دیوانش اشاره کرده است. تصنیف های عارف در اعتلای سطح فرهنگ جامعه مؤثّر بودند. امّا علاقه خاص او به مسائل و رویدادهای سیاسی روز و لحن تند و انتقادی اش نسبت به حکومت های وقت باعث انزوای او شد. بعد از عارف، این نوع تصنیف سازی مدت کوتاهی توسط ملک الشعرا بهار، به عنوان شاعر و درویش خان و شاگرد او مرتضی نی داود، به عنوان آهنگ ساز ادامه یافت (مثل تصنیف های «ز من نگارم» و «مرغ سحر»).
۱ نظر