ویژگی‌های رابطه‌ی موسیقی و برآمدن دولت-ملت مدرن در ایران (۹)

از میان ویژگی‌های کار ملی‌گرایان موسیقایی؛ استفاده از مواد و مصالح موجود محلی و مخصوصا موسیقی قومی، گرایش به افسانه‌ها و…، استفاده از نشان‌ها و جاها: نمادهای ملی و مولفه‌های مهمِ جغرافیایی و فرهنگی به عنوان منبع الهام و هویت‌نمون ساختن موسیقی، برجسته است اما به دلیل هویت متمایز موسیقاییِ پیشاپیش دردسترس، ملی‌گرای موسیقایی ایرانی اجباری نداشته تا آنها را در جایی دیگر بجوید و در کار خود حل کند. نزد او منابع موسیقایی، چنان که دیدیم بی هیچ تلاشی، مسلم بوده است. بدین سان، ملی‌گرایی موسیقایی بیش از آن که به سوی ذهنیت آرمانی ملی‌گرایانه پیش برود به سوی سازمان‌دهی ملی‌گرایانه پیش رفت.

افزون بر این، و با توجه به ویژگی‌هایی که ملی‌گرایان در حوزه‌های دیگر، مخصوصا تاریخ و زبان، بدان توجه داشتند، می‌توان دلیلی دیگر را برای تفاوت راه موسیقی از آنان پیش کشید. ایران پیشااسلامی و پادشاهی‌های بزرگ ایرانی، عنصر مورد توجه دوران بود. این عنصر هیچ نمود حقیقی موسیقایی نمی‌توانست داشته باشد (۳۴). زیرا از موسیقی آن دوران حتا یک تک نغمه نیز نمانده بود تا کسی بخواهد آن را دستاویزی برای ساختن یک جهان موسیقایی تخیلی کند (۳۵). اینجا نمونه‌ی بارزی از این امر می‌بینیم که حقایق میدان خود را بر مولفه‌های تخیلی تحمیل کرده‌اند.

سرانجام، خواست دگرگونی با خواست پیوستگی تاریخی در تضاد می‌افتد و بر آن چیره می‌شود زیرا از دو پاره‌ی تجدد و هویت ملی‌گرایانه در پروژه‌ی موسیقایی آن روزگار تجدد است که دست بالا می‌یابد (تا حدودی به نیروی بازیگر تجددخواه اصلی، وزیری).

پی‌نوشت‌

۳۴- روشن است که حتا در حوزه‌های دیگر هم، چنان که رسم ملی‌گرایی رومانتیک است، نمودها گاه تخیلی و برساخته بودند اما در موسیقی همان مقدار نیز میسر نبود.

۳۵- تنها گاهی در نوشته‌های این دوره از سر بی‌دقتی و سهل‌انگاری یا شاید تحت تاثیر هیجانات ملی‌گرایانه سخن از ارتباط مسلم ساختارهای موسیقایی روز (همچون دستگاه) با ساختارهای موسیقایی دوران ساسانی به میان می‌آید؛ یک موضوع سوبژکتیو که چندان جدی گرفته نمی‌شود. برخی نیز بی‌گواه چندانی معتقدند موسیقی در پیش و پس از اسلام دگرگونی بنیادی به خود دیده است؛ دگرگونی‌ای که موجب بروز نکاتی منفی در پاره‌ی پس از اسلام شده است. مجتبی خوش‌ضمیر در پژوهش شناخته‌شده‌ی پیشگامش این استنباط را مطرح می‌کند که از نظر وزیری چنین بوده است اما متاسفانه سندی ارائه نمی‌دهد (Khoshzamir 1979: 71).

منابع

اسلامی ندوشن، محمدعلی. (۱۳۷۶). ایران تنهائیش. تهران: شرکت سهامی انتشار.

اشرف، احمد. (۱۳۹۵). هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی. ترجمه و تدوین حمید احمدی، تهران: نشر نی.

دوستخواه، جلیل. (۱۳۷۳). «هویت ایرانی وهم یا واقعیت؟»، ایران‌نامه، شماره ۴۷: ۵۲۰-۵۰۹.

شهرنازدار، محسن. (۱۳۹۵). وطن نزد عارف قزوینی. وبگاه مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
https://cgie.org.ir/fa/news/127284. بازبینی: ۲۰/۱۱/۱۳۹۶.

عارف قزوینی، میرزا ابوالقاسم. (۱۳۰۳). دیوان. برلین: آزادی شرق.

فاطمی، ساسان و محمد خلیلیان. (۱۳۹۶). «آداب مستقل بودن: موسیقی ایرانی و هویت به روایت ساسان فاطمی». کتاب هفته خبر. شماره‌ی ۱۶۵.

فروغی، محمدعلی. (۱۳۵۳). پیام من به فرهنگستان.

کسروی، احمد. (۱۳۸۷). در پیرامون ادبیات. نشرالکترونیکی، بی جا: بی نا.

مسکوب، شاهرخ. (۱۳۷۹). هویت ایرانی و زبان فارسی. تهران: پژوهش فرزان روز.

مظفرالدین شاه. (۱۲۸۰). اولین سفرنامه‌ی مبارکه. مطبعه‌ی مبارکه‌ی شاهنشاهی.

نظری، علی‌اشرف. (۱۳۸۶). «ناسیونالیسم و هویت ایرانی: مطالعه‌ی موردی دوره پهلوی اول». حقوق و سیاست. شماره‌ی ۲۲: ۱۷۲-۱۴۲.

نورمحمدی، مهدی. (۱۳۷۸). عارف قزوینی، نغمه‌سرای ملی ایران. تهران: عبید زاکانی.

Ansari, A. M. (2012). The politics of nationalism in modern Iran (Vol. 40). Cambridge University Press.

Bastaninezhad, A. (2014). A historical overview of Iranian music pedagogy (1905-2014). Australian Journal of Music Education, (2), 5.

Bakhle, J. (2005). Two men and music: nationalism in the making of an Indian classical tradition. Oxford University Press on Demand.

Bithell, C., & Hill, J. (Eds.). (2014). The Oxford handbook of music revival. Oxford University Press (UK).
Chehabi, H. E. (1999). From Revolutionary Taṣnīf to Patriotic Surūd: Music and Nation-Building in Pre-World War II Iran. Iran, 37(1), 143-154.

Gat, A. (2017). “persian-iranian national identity”. In Constructing Nationalism in Iran: From the Qajars to the Islamic Republic. (Vol. 25). Taylor & Francis.

Khoshzamir, M. (1979). ALI NAQI VAZIRI AND HIS INFLUENCE ON MUSIC AND MUSIC EDUCATION IN IRAN. PhD. Diss.

Litvak, M. (Ed.). (2017). Constructing Nationalism in Iran: From the Qajars to the Islamic Republic (Vol. 25). Taylor & Francis.

Mohammadi, M. (2017). Modal Modernities: Formations of Persian Classical Music and the Recording of a National Tradition. Amazon.

Nooshin, L. (2014). Two revivalist moments in Iranian classical music. In The Oxford handbook of music revival.
Samson, J. (2006). Music and Nationalism: Five Historical Moments’. Nationalism and Ethnosymbolism: History, Culture and Ethnicity in the Formation of Nations: History, Culture and Ethnicity in the Formation of Nations, 55.

Subramanian, L. (1999). The reinvention of a tradition: Nationalism, Carnatic music and the Madras Music Academy, 1900-1947. The Indian Economic & Social History Review, 36(2), 131-163.

فصلنامه پویه

شماره ۳