سعید یعقوبیان
«قدیم»ی‌تر از عارف
اجرایِ مقبولِ همه‌ی تصنیف‌های عارف در یک مجموعه، درباره‌ی شخصیت او و تصنیف‌سازی‌اش و در مورد تصنیفِ قاجاری به طور عام، فرصتِ تأملی دیگر می‌دهد. ازاین رو هر چند تصریح شده که هدف، گردآوریِ نمونه‌ای آرشیوی یا آموزشی نبوده اما می‌توان چنین کارکردی نیز برای این مجموعه قائل شد وگرنه با تمام تلاشی که در شنیدنی‌شدنِ اجرای همه‌ی بندهای تصانیف شده، هنوز شنیدن سیزده دقیقه تکرارِ تضرعِ عارف برای ماندنِ مورگان شوستر در ایران، در مقامِ یک اثر موسیقی چندان توجیهی ندارد*.
باری؛ گوش سپردن به یک دوجین تصنیف قدیمیِ طولانی از یک مُصنِّف آن هم با اجرای تمامی بندها، ملال‌آور به نظر می‌رسد؛ به ویژه که از چهارگاه و نوا و همایون خبری نیست و تصانیف، دو سه مایه بیشتر ندارند. برای نجات از این رخوت احتمالی، جملات به پیشوازها و بدرقه‌ها آراسته شده و گاه با افزودن میان‌بندهایی -موزون یا آوازی- در بافتی هتروفونیک، بندها از هم متمایز شده‌اند. نیز تصانیف، سازبندی‌های متنوع دارند و شیوش‌های مختلفی برای سازها به کار رفته‌است. حاصل، خوانش جدیدی از موسیقی عارف شده و طرفه آنکه برآیندِ این ایده‌ها در مقایسه با نمونه‌های معاصر دیگر (به ویژه فرامرز پایور) کهن‌تر صدا می‌دهد.
در این میان در حصول این روایتِ (Narration) دیگر، نقش خواننده ویژه‌تر بوده‌است. موسیقیِ عارف یعنی تصنیف و نه چیز دیگر؛ و تصنیف نیز به مفهومی که در زمانه‌ی ما یافته یعنی موسیقیِ موزونِ شکل‌گرفته بر پایه‌ی یک شعر و خوانده‌شدنِ آن. بر این اساس با تمام ترفندهای سازیِ موسیقی، اگر آواز در شنیده‌های پیشین حبس می‌ماند، کِشته‌های گاه ریشه در موسیقیِ قدیم و گاه برآمده از ذوقِ سرپرست اجرا، در نهایتِ امر پایمال می‌شد. حتی بااینکه در مواردی (مانند شکستن هِجاهای کشیده به کوتاه و بلند و گذاشتن مصوتِ -ُ و اصرار بر این نحوه‌ی عمل در تمامیِ مواردِ نوشته شده در دیوان عارف) روالِ کار از پیش تعیین‌شده بوده، بااینحال شالوده‌شکنی‌ها و خلاقیت‌های شخصی خواننده، در نهایت بر چنین رویکردهای ثابتی غلبه یافته‌اند.
آنچه از جانِ دردآلودِ یک «تصنیف‌سازِ صاحبِ یک ذوق سلیم» جوشیده، امروز پس از یک قرن هنوز بر دل می‌نشیند و می‌شود زمزمه‌اش کرد؛ که هنرِ عارف است و بازگویِ هم‌داستانیِ قدیمِ «ما»ست با روزگار او.
* مورگان شوسترِ امریکایی که در اردیبهشت ۱۲۹۰ برای نظم و نظام بخشیدن به امور مالی مملکت وارد ایران شده بود، در آذرماه با اولتیماتومِ روسیه، مجبور به ترک ایران شد و عارف در واکنش به این قضیه تصنیف «شوستر» را ساخت. (کتاب «چرخ بی آیین»، فرهود صفرزاده، نشر فنجان،تهران ۱۳۹۴، ص۳۲)
***
گفتگوی هارمونیک
مجموعه «تصنیف های عارف قزوینی» با آواز مهدی امامی و نوازندگی فرید خردمند، امیر شریفی، حمید برزویی، آریا محافظ، المیرا مردانه و احسان عبدی شکل گرفته است. انتشارات ماهور این آلبوم را در سال ۱۳۹۶ منتشر کرده است.
۱ نظر