مروری بر کتاب «بنیان های عقلانی و اجتماعی موسیقی» اثری از ماکس وبر

ترجمه‌ای بس مغشوش

«بنیان‌های عقلانی و اجتماعی موسیقی» نام نوشته‌ای است از ماکس وِبِر جامعه‌شناس نامی قرن بیستم، که از روی ترجمه‌ی انگلیسی مارتیندال، ریدل و نویورث به فارسی برگردانده شده. متن آلمانی با عنوان دقیق‌تر «بنیان‌های عقلانی و جامعه‌شناختی موسیقی» در ۱۹۱۱ نوشته و پس از مرگ وبر، در میان دست‌نوشته‌هایش یافته و در ۱۹۲۱ به شکل یک تک‌اثر و همچنین به عنوان ضمیمه‌ی‌ چاپ دوم «اقتصاد و جامعه» منتشر شد.

کتاب از دو بخش تشکیل شده؛ نخست یک مقدمه‌ی طولانی سودمند به قلم دو تن از مترجمان که در اصل با هدف شرح فشرده‌ی جامعه‌شناسی موسیقی وبر برای یکی از انتشارات انجمن موسیقی‌شناسی آمریکا نوشته شده، و دوم رساله‌ی وبر. این اثر کوتاه که برخی معتقدند ناتمام است (۱)، در زمان خود نوآورانه به شمار می‌آمده زیرا در آن دوران موسیقی به ندرت طرف توجه اندیشوران علوم انسانی (جز فیلسوفان) بود.

در رساله‌ی کوتاهش وبر می‌کوشد با تکیه بر چهار کنش اجتماعی ایده‌آل (عقلانی، ارزشگذارانه، عاطفی و سنتی) نشان دهد چگونه از میان همه‌ی فرهنگ‌های موسیقایی تنها فرهنگ موسیقی غرب است که به وسیله‌ی خصوصیت کنش عقلانی شکل عالی خود را می‌یابد. در این راه او دانش موسیقایی و آشنایی عمیق با ادبیات موسیقی‌شناسی روز را به کار می‌گیرد و مثال‌های گسترده‌ای از فرهنگ‌های هند، خاورمیانه و … می‌آورد، تا طرحش را پیش ببرد. همین مختصر روشن می‌سازد که محتوای رساله‌ی او با جامعه‌شناسی موسیقی به مفهوم امروزی تقریبا بی‌ارتباط است. بااین‌حال مطالعه‌اش همچنان بهره‌ی آشنایی با اندیشه‌های یک جامعه‌شناس بنیان‌گذار درباره‌ی موسیقی و نیروهای اجتماعی (ارزش تاریخ تفکر) را می‌رساند.

افسوس که متن، حتا اگر پیچیدگی‌های موسیقی‌شناسانه‌اش را نادیده بگیریم، از تیررس فهم خواننده‌ی فارسی‌زبان دور می‌ماند. تنها به یک دلیل؛ ترجمه‌ی بسیار بد. برگردان فارسی از روی ترجمه‌ی نه چندان خوب انگلیسی (۲‌) است، اما خود نیز مخصوصا در ترجمه‌ی عبارت‌ها و جمله‌های فنی موسیقی چنان بیراهه رفته که با هر نمونه‌اش می‌توان مسابقه‌ی تشخیص معنا بدون مراجعه به متن اصلی برگزار کرد.

پی نوشت

۱- از جمله ماکس فروند در جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمه‌ی عبدالحسین نیک‌گهر، توتیا: تهران؛ ص ۲۵۷.

۲- اشاره‌ی واترمن در نقدش بر ترجمه‌ی انگلیسی در ژورنال “Criticism” به سال ۱۹۵۹؛ ص ۱۷۳.

نویز

گفتگوی هارمونیک

کتاب «بنیان‌های عقلانی و اجتماعی موسیقی» نوشته ماکس وبر با ترجمه ای از حسن خیاطی است که شرکت انتشارات علمی و فرهنگی آن را در سال ۱۳۹۵ منتشر کرده است.