آروین صداقت کیش
ضبط (صوتی) ردیف فقط برای حفظ و نگهداری (و نه در قالب یک اجرای هنری) کمی زودتر از نغمه‌نگاری آغاز گشت، اما بسیار دیرتر به عنوان وسیله‌ای برای انتقال دقیق (با مقاصد آموزشی) مورد قبول واقع شد. دلیل این موضوع شاید اعتماد بیشتر به نوتاسیون برای نگهداری و انتقال صحیح مطالب (به عقیده‌ی مرسوم آن زمان) باشد، از سوی دیگر کیفیت پایین دستگاه‌های ضبط صدا و در اختیار نبودن‌شان (۱۰) و همچنین مدت زمان محدود ضبط صدا روی صفحه (که بیشتر با اندازه‌ی یک یا چند گوشه متناسب بود تا یک دستگاه) نیز ممکن است باعث این موضوع شده باشد.
اولین مجموعه‌ای که می‌توان آن را یک ضبط از ردیف دانست، شامل حدود ۳۴ صفحه از اجرای بهترین نوازندگان دربار پس از سال ۱۲۸۵ (خورشیدی) (نک. فهرست در سپنتا ۱۳۷۷: ۱۴۴-۱۴۳) است. در این ضبط با توجه به مدت زمان هر یک از صفحه‌ها، هر دستگاه بر روی چند صفحه ضبط شده، و (اگر آن را یک ضبط کامل از ردیف بدانیم) از این لحاظ که تنها نمونه‌ی موجود است که چند استاد آن را اجرا کرده‌اند، منحصر به‌فرد است (۱۱).
از این نمونه که بگذریم دیگر نمونه‌ها در سال‌ها‌ی بعد در وزارت فرهنگ و هنر وقت، در رادیو و تلویزیون ملی (و بعد‌ها مرکز حفظ و اشاعه‌ی موسیقی ایران که به همین سازمان وابسته بود) یا توسط افراد علاقه‌مند (با دستگاه‌های ضبط شخصی) ضبط شده است. از آنجا که میان زمان صدابرداری و انتشار بیشتر این آثار فاصله‌ی زمانی زیادی موجود است، تاریخ ضبط بیشتر آن‌ها قابل دسترسی نیست، از طرفی شناسنامه‌ی آثار صوتی در ایران معمولا اطلاعات مربوط به تاریخ ضبط و گاه انتشار را در بر نمی‌گیرد، به همین دلیل تقدم و تاخر ضبط این آثار را نیز به سختی می‌توان مشخص کرد (۱۲).
در مورد این که پدیدآورنده یا مولف ردیفی که نوشته می‌شود در اصل کیست، بحث‌های فراوانی وجود دارد. به خصوص برای ردیف استادان دوره‌ی قاجار، غیر از نام استادی که ردیف به او منسوب است نام یک یا دو راوی و نغمه‌نگار نیز باید نقل شود. از آنجا که برای هدف این مقاله بیشتر دانستن و جستجوی نام نغمه‌نگار مهم بوده و همچنین نام مولف (پدیدآورنده) اصلی بسیاری از ردیف‌ها یکی است (برای مثال نک. نگارش‌های مختلف ردیف میرزاعبدالله در زیر)، منابع فهرست شده در این کتابشناسی بر اساس نام نغمه‌نگار مرتب شده است. اطلاعات مربوط به روایت ردیف‌ها را معمولا می‌توان از روی عنوان آن استخراج کرد. به دلیل اینکه تاریخ چاپ هر یک از منابع تنها از روی نمونه‌ی در دسترس و نه اولین یا آخرین چاپ نقل شده است مرتب‌سازی فهرست بر اساس تاریخ انتشار درست به نظر نرسید.
کتابشناسی
(***) آذرسینا، مهدی ۱۳۷۹ موسیقی ایران ردیف میرزا عبدالله-برومند. تهران: سروش.
(***) ابراهیمی، محمدرضا؛ صمدپور، علی ۱۳۷۷ ردیف سه‌تار استاد سعید هرمزی. تهران: ماهور. (مجموعه‌ی همساز دوره‌ی دوم از شماره‌ی ۱ تا ۱۰).
(**) اژدری، یاسین ۱۳۸۰ ردیف دستگاه‌های موسیقی ایران: راست کوک، چپ کوک ویژه نی نوازان. سی‌نا.
(**) اطرایی، ارفع ۱۳۸۲ هفت دستگاه و پنج آواز موسیقی ایرانی برای سنتور بر اساس روایت محمود کریمی. چاپ دوم، تهران: ماهور.
(**) بهجت، احد ۱۳۷۹ موسیقی دستگاهی ایران: ردیف میرزا عبدالله، روایت نورعلی خان برومند. تهران: ماهور.
(*) پایور، فرامرز ۱۳۵۹ دوره‌ی عالی برای سنتور. نامعلوم.
(***) ۱۳۷۸ ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی به روایت استاد عبدالله دوامی. چاپ دوم، تهران: ماهور.
(-) پورعیسی، سمن ۱۳۹۰ ماهور به قلم مخبرالسلطنه: نگاهی به نت‌نویسی مهدیقلی هدایت از هفت دستگاه موسیقی ایران به روایت منتظم الحکما. تهران: فرهنگستان هنر. (۱۳)
(***) پیرنیاکان، داریوش ۱۳۸۰ موسیقی دستگاهی ایران ردیف میرزا حسینقلی به روایت علی اکبر شهنازی. تهران: ماهور.
(*) تجویدی، علی ۱۳۷۰ موسیقی ایرانی. تهران: سروش. (۲ جلد).
(***) ترابی، مهرداد ۱۳۸۰ ردیف میرزا عبدالله برای سه‌تار. تهران: تصنیف.
(**) جهانبانی، عبدالله ۱۳۸۴ ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران برگرفته از استاد آقاحسینقلی برای دوره‌ی عالی ویلن. تهران: رهام.
(*) حضرتی، حسین ۱۳۷۹ دستگاه سه‌گاه. تهران: پارت.
(***) دورینگ، ژان ۱۳۷۰ ردیف سازی موسیقی سنتی ایران روایت نورعلی برومند. تهران: سروش.
(*) صبا، ابولحسن ۱۳۷۹ دورههای سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا (دوره‌ی ۴ جلدی). زیر نظر فرامرز پایور، تهران: ماهور (منتخب صبا، ۱۸ چاپ به صورت ۴ جلد جداگانه که تاریخ چاپ اول جلد اول آن ۱۳۲۸ است).
۱۳۸۳ دورههای ویلن ردیف استاد ابولحسن صبا (دوره‌ی ۳ جلدی). ویرایش و بازنویسی مجید اطمینان، تهران: صفی‌علیشاه. (۱۴)
نامعلوم دوره‌ی اول تار وسه‌تار ردیف استاد ابولحسن صبا. تهران: ؟.
(***) طلایی، داریوش ۱۳۷۶ ردیف میرزا عبدالله: نت‌نویسی آموزشی و تحلیلی. چاپ چهارم، تهران: کاراپیام (مولف، ماهور).
(**) طهماسبی، ارشد ۱۳۷۴ جواب آواز بر اساس ردیف آوازی به روایت استاد محمود کریمی برای تار و سه‌تار. تهران: ماهور.
(***) ظریف، هوشنگ ۱۳۸۰ دستگاه راست و پنج‌گاه. تهران: ماهور.
(*) عسگری‌فراهانی،حاتم ۱۳۷۷ ردیف آوازی ماهور: و سه‌تار داریوش صفوت. دانشگاه هنر.
(**) فریدونی، نیما ۱۳۸۴ جواب آواز استاد عبدالله دوامی (ویژه تار و سه‌تار)، تهران: پارت.
(**) کاربند، شاملو ۱۳۷۹ ردیف‌های کامل شور و ماهور (برای ویولون و کمانچه)، تهران: مولف.
(***) کامران، طلیعه و منا، شهاب ۱۳۸۸ بخش‌هایی از ردیف حبیب سماعی به روایت طلیعه کامران، تهران: نشر موسیقی عارف.
(**) کامیان، جهانگیر ۱۳۸۳ ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی اثر استاد موسی معروفی برای ویلن، فلوت، نی. تهران: رهام.
(***) کیانی، مجید ۱۳۶۹ دستگاه شور ردیف میرزا عبدالله. تهران : نشر نی.
(*) لشکری، منوچهر ۱۳۸۲ ردیف آوازهای ایرانی برای ویلن، کمانچه، فلوت. تهران: چنگ.
(***) لطفی، محمد رضا ۱۳۵۴ موسیقی آوازی ایران (شور): ردیف استاد عبدالله دوامی. تهران: توس (گوتنبرگ [خرمشاهی ۱۳۸۳]).
(***) مسعودیه، محمد تقی ۱۳۷۶ ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود کریمی: آوانویسی و تجزیه وتحلیل. تهران: انجمن موسیقی ایران با همکاری ماهور.
(**/***)مشکری، مهران ۱۳۸۲ موسیقی آوازی ایران: ردیف عبدالله دوامی. تهران: سروستاه.
(*) معروفی، جواد ۱۳۷۲ ردیف موسیقی ایرانی برای پیانو. تهران: ایران صدا.
(***) معروفی، موسی ۱۳۲۷ دستگاه دشتی. تهران: لطف‌الله مفخم پایان.
(*/***) معروفی، موسی ۱۳۴۲ ردیف موسیقی ایران. تهران: اداره‌ی [کل] هنرهای زیبا (سال انتشار این اثر در کتابشناسی موسیقی ۱۳۲۱
[خرمشاهی ۱۳۸۳: ۲۴۷] و اداره‌ی هنرهای زیبا به صورت وزارت فرهنگ و هنر آمده است) (ماهور/ انجمن موسیقی ایران).
(**) مفخم‌پایان، لطف‌الله ۱۳۵۶ دستگاه‌های موسیقی سنتی ایران، گردآورده‌ی موسی معروفی از ردیف‌های آقامیرزا عبدالله، آقاحسینقلی و درویش خان. تهران: انستیتوی موسیقی‌شناسی ایران.
(*) ملک، اسدالله ۱۳۷۳ ردیف اول، دوم و سوم موسیقی ایرانی. تهران: سنایی.
(***) منا، شهاب ۱۳۸۴ ردیف میرزا عبدالله برای سنتور بر اساس اجرای مجید کیانی. تهران: ماهور.
(***) مین باشیان، غلامرضا ۱۲۹۰ دستگاه ماهور، برلین: ؟.
(***) ندیمی، بهزاد ۱۳۸۳ ردیف میرزا عبدالله برای سنتور [بر اساس اجرای] پشنگ کامکار. تهران: نشر هستان.
(**) نریمان، منصور ۱۳۸۹ ردیف موسیقی ایرانی برای عود، تهران: سوره مهر.
(***) وهدانی، رضا ۱۳۷۶ ردیف سازی موسیقی سنتی ایران به روایت استاد بزرگ علی اکبر شهنازی، معروف به روایت ردیف میرزا حسینقلی. سازمان فرهنگی و انتشاراتی جام.
(***) هدایت، مهدیقلی ۱۳۰۸ مجمع‌الادوار. نسخه‌ی خطی. کتابخانه‌ی دانشگاه تهران. (۱۵)
(***) نامعلوم (۱۶) ۱۳۷۷ ردیف دوره‌ی عالی: استاد علی اکبر خان شهنازی. تهران: نشر آروین.
پی نوشت
۱۰- دوره‌ی اول ضبط‌های موسیقی زمانی انجام شد که هنوز در ایران دستگاه ضبط صدا با کیفیت مناسب و صنعتی موجود نبود؛ به ناچار موسیقی یا باید در خارج از ایران ضبط می‌شد یا متخصصان شرکت‌های ضبط به ایران می‌آمدند.
۱۱- تشخیص این موضوع که کدام ضبط یک ضبط ردیف است، به این دلیل که اجرای ردیف موضوع اکثر آثار صوتی موسیقی ایران است و همچنین اینکه در اجراهای قدیمی نوازندگان عملا خیلی از ردیف دور نمی‌شوند، بسیار دشوار است به همین علت در این مقاله تنها ضبط‌هایی که حاوی تمام ردیف یا بخش‌هایی از ردیف و اجرای یک نوازنده یا خواننده (به غیر از اولین نمونه‌ی ضبط ردیف) را شامل می‌شود مورد توجه قرار گرفته است. برای مثالی از دشواری تشخیص میان یک اجرای هنری و یک ضبط ردیف می‌توان اشاره کرد به (لطفی ۱۳۶۹: ۹) در آنجا محمدرضا لطفی آلبوم «به یاد سید حسین طاهرزاده» را تحت عنوان «ردیف طاهرزاده به روایت نگارنده» و جزئی از دسته‌بندی روایت‌های دیگری که مهجور مانده‌‌اند آورده در حالی که چنین اثری را طبق دسته‌بندی‌ها و تعاریف مقاله‌ی حاضر به سختی یک ضبط ردیف به حساب آورد.
۱۲- تاریخ‌هایی که گاه در متن همراه شناسنامه‌ی آثار صوتی آمده همگی تاریخ انتشار است. گاهی که تاریخ ضبط نیز مشخص بوده در پرانتز در کنار تاریخ انتشار آمده و با حرف «ض» (مخفف ضبط) متمایز شده است.
۱۳- این منبع را که ترکیبی است از یک تاریخچه‌ی نسبتا مفصل درباره‌ی مهدیقلی هدایت، روش نغمه‌نگاریش و البته نغمه‌نگاری مجدد دستگاه ماهور با استانداردهای امروزی از روی نوشته‌های او، به جهت دربرداشتن نغمه‌نگاری کامل یک دستگاه این نمونه هم نغمه‌نگاری ردیف در نظر گرفته و فهرست شد. به دلیل اینکه کار سمن پورعیسی به نوعی برگردان مستقیم روش نغمه‌نگاری هدایت به روش امروزی است -و با هیچ یک از گونه‌های سه گانه که در متن مورد بحث قرار گرفت، تطابق ندارد- بنابراین با نشانه‌ی (-) از دیگر نغمه‌نگاری‌ها متمایز شد.
۱۴- در مورد منابعی که چندین بار چاپ شده تنها چاپ آخر که احتمالا در دسترس است مورد توجه قرار گرفته، و گاهی نیز به‌دلیل عدم دسترسی به چاپ آخر، همان نسخه‌ای که در دسترس بوده فهرست شده است. اگر چاپ‌های مختلف را ناشران مختلفی انجام داده باشند در پایان تنها به نام دیگر ناشران اشاره می‌شود.
۱۵- این منبع عینا از فهرست منابع مقاله‌ی «نقد و بررسی نگارش ژان دورینگ از ردیف میرزا عبدالله» نقل شده است. تاریخ پایان این کتاب در مقاله‌ی «موسیقی‌شناس» در مجله‌ی موزیک ایران نقل شده است. (نک. کتابنامه). در این مقاله به عکس مقاله‌ی فرشاد توکلی نغمه‌نگاری ردیف از مجمع‌الادوار مخبرالسلطنه جدا دانسته شده است (گویا هم تحت عنوان رساله‌ی ابجدی و هم به صورت ضمیمه‌ی مجمع‌الادوار به چاپ رسیده). تاریخ چاپ این اثر را کتاب‌شناسی‌های دیگر زمان‌های متفاوتی ذکر کرده‌اند: «دستور ابجدی در کتابت موسیقی» (خرمشاهی ۱۳۸۳) چاپ ۱۳۱۷، «مجمع الادوار» (میرعلی‌نقی ۱۳۸۶: ۳۱۲) چاپ سنگی ۱۳۱۷ و «مجمع الادوار و دستور ابجدی» ۱۳۰۸ (میرعلی‌نقی ۱۳۸۶: ۳۱۲). به این ترتیب باید نتیجه گرفت که با وجود اینکه احتمالا نغمه‌نگاری ردیف از سال۱۲۹۴ تا ۱۳۰۱، یا به قولی دیگر از۱۲۹۴ تا ۱۳۰۰ به درازا کشیده (پورعیسی ۱۳۹۰: ۱۶) اما تا سال ۱۳۰۸ (و شاید تا ۱۳۱۷) به چاپ نرسیده بوده است. به هر حال تاریخ ۱۳۰۸ به عنوان اولین چاپ این کتاب در نظر گرفته شد.
۱۶- در متن این اثر به اینکه نغمه‌نگاری را چه کسی انجام داده اشاره‌ای نیست فقط از «آقای صالحی» تشکر شده است. احتمال دارد که نغمه‌نگاری این ردیف را او انجام داده باشد.
۱ نظر