جلیل شهناز و چهارمضراب (۷)

از لحاظ جمله‌بندی تقسیم این قطعات به چند فراز جداگانه ممکن است. گاهی اوقات ارتباط جملات پیاپی در یک قطعه زیاد برقرار نیست. این موضوع نباید تعجب زیادی برانگیزد چرا که شرایط بداهه گاه استفاده از چنین تضادهایی را ایجاب می‌کند. علاوه بر این تضادها، گاه به نظر می‌رسد سکوت‌های میان جملات نیز کاربردی دوگانه می‌یابد؛ اولی که در جملات پیش مشخص شد اما دیگری ممکن است فراهم کردن فرصتی برای لختی اندیشیدن و آفریدن جمله‌ی بعدی باشد.

در میان آثار بداهه یا نیمه‌بداهه‌ی شهناز گاه پیش می‌آید که وی تصمیم می‌گیرد در اجراهای بعدی اثری را تکرار کند. این اتفاق کمتر در مورد چهارمضراب‌هایش رخ داده (به عکس پیش درآمدها) و نشان می‌دهد تلقی وی (و احتمالا دیگر نوازندگان هم عصر او) به این نوع قطعه بیشتر بداهه یا حداقل نیمه‌بداهه بوده است.

تضمین یا اشاره کردن به چهارمضراب‌های دیگر آهنگ‌سازان نیز در آثار او وجود دارد برای مثال چهارمضراب ماهور در [شهناز الف]. در این قطعه شهناز با وجود این که از پایه‌ای که خود ساخته شروع می‌کند پس از لختی با چهارمضراب منسوب به درویش خان -که البته تا حدودی آن را تغییر نیز داده- ادامه می‌دهد و پس از اتمام آن و دگره‌ای با تمپوی بالاتر از همین چهارمضراب قطعه را به پایان می‌برد.

پیشنهادهایی برای پژوهش‌های بعدی

رابطه‌ی گردش ملودی با ردیف در مکتب اصفهان و ساختار بیشتر آوازی و مبتنی بر شعر آن هنوز بررسی نشده و جا دارد که مورد پژوهش قرار گیرد. همچنین تکنیک‌های مخصوص تار که در این قطعات به کار رفته (چه در پایه، چه ملودی) نیز از جمله مسائلی است که می‌تواند کاویده شود.از طرفی بررسی سیر تحول ساختمانی این نوع قطعات در دوره‌های مختلف زندگی وی با دقت بیشتری قابل پی‌گیری است، به‌خصوص در دوره‌ی پس از عصر طلایی رادیو که برخی دیدگاه‌های موسیقایی در ایران تغییر کرد.

کتاب‌نامه

بهارلو، محمد
۱۳۳۹ کتاب ششم موسیقی ایرانی، تهران: فردوسی.

پایور، فرامرز
۱۳۶۸ سی قطعه چهارمضراب، اصفهان: انتشارات واحد سرود و موسیقی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی.

جعفرزاده، خسرو

۱۳۷۸ «فرم در موسیقی ایرانی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، سال دوم، پاییز: ۴۷-۳۷.

جم، افشین

۱۳۸۴ بررسی سیر تحول چهار مضراب نزد نوازندگان تار،استاد راهنما: کیوان ساکت، پ.ک، موسسه آموزش عالی سوره.

خضرایی، بابک

۱۳۸۳ «نگاهی به ساختار و نقش چهارمضراب در موسیقی ایرانی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، سال ششم، شماره‌ی ۲۴، تابستان: ۱۴۲-۱۳۵.

دورینگ، ژان

۱۳۸۳ سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمه‌ی سودابه‌ فضائلی، تهران: توس، چاپ اول.

ذوالفنون، جلال

۱۳۸۰ تجزیه و تحلیل موسیقی ایران، تهران: هستان، چاپ اول.

زونیس، الا

۱۳۷۷ موسیقی کلاسیک ایرانی، ترجمه‌ی مهدی پورمحمد، تهران: پارت، چاپ اول.

ستایشگر، مهدی

۱۳۷۴ واژه نامۀ موسیقی ایران زمین، تهران: اطلاعات، چاپ اول.

صداقت‌کیش، آروین

۱۳۸۴ «تحول چهارمضراب در صد سال گذشته»، متن منتشر نشده‌ی سخنرانی در تالار حافظ شیراز.

ظریف، هوشنگ

۱۳۸۷ جلیل شهناز: ۱۵ قطعه برای تار و سه‌تار، ویرایش هوشنگ ظریف وهوشنگ گرگین‌زاده، تهران: سرود، چاپ دوم.

فرزین، کیوان

۱۳۸۴ بررسی روند چهارمضراب در آثار ساخته شده برای سنتور،استاد راهنما: اسماعیل تهرانی، پ.کا، دانشگاه هنر.

فرهت، هرمز

۱۳۸۰ دستگاه در موسیقی ایرانی، ترجمه‌ی مهدی پورمحمد، تهران: پارت، چاپ اول.

کیانی، مجید

۱۳۷۱ ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران، تهران: سروستاه، چاپ دوم.

لطفی، محمد رضا

۱۳۷۷ «تعاریف علمی موسیقی ایرانی: شناخت فرم‌های موسیقی ایرانی»، کتاب سال شیدا، شماره‌ی ۱، چاپ سوم: ۱۷۸-۱۶۱.

Azadefar, Mohammad reza

۲۰۰۶ Rhythmic structure in Iranian music, Tehran: Univ. Of Art Press.

During, Jean

۱۹۸۲ ČAHĀRMEŻRĀB.In Encyclopedia Iranica, Edited by Yarshatir, Ihsan. London:
Routledge&Keganpaul: 630.

During, Jean, and Zia Mirabdolbaghi

۱۹۹۱ Translated by Manuchehr Anvar, Edited By Stephen Blum. Washington: Mega Publishers.
Fahat, Hormoz

۲۰۰۱ Iran. InThe New Grove Dictionary Of Music And Musicians, Edited by Sadie, Stanley.Vol XII. Macmillan Publishers LTD: 521-46.

منابع صوتی و تصویری

آذرخش، مسیح

۱۳۸۵ دیسکوگرافی آثار ضبط شده چهارمضراب بر روی صفحات سنگی [سی دی سخنرانی در برنامه‌ی پژوهشی «چهارمضراب»به تاریخ ۱/۱۰/۱۳۸۵]، تهران: آوای مهربانی.

آقایی، سیامک

۱۳۸۲ بررسی مکتب استاد فرامرز پایور [فایل فشرده شده‌]، برنامه‌ی نیستان، رادیو فرهنگ

شهناز، جلیل

۱۳۷۸ چهارمضراب: بداهه‌نوازی‌های استاد جلیل شهناز، همراه تمبک محمد اسماعیلی، ناصر فرهنگ‌فر و…، تهران: چهارباغ.
الف عطرافشان، تمبک: ناصر افتتاح، تهران: چهارباغ.

ب آوای جان: بداهه‌نوازی‌های استادان موسیقی ایران، کمانچه: اصغر بهاری، سنتور: رضا ورزنده، تمبک: ناصر افتتاح، تهران چهارباغ.

پ باغ نوا بداهه‌نوازی استاد جلیل شهناز، تهران چهارباغ.

ت دل من، آواز: علی رستمیان، به اهتمام فریدون شهبازیان، تهران: چهارباغ.

ث پانزده قطعه برگزیده برای تار از آثار استاد جلیل شهناز، تهران: چهارباغ.

دوفصلنامه پژوهشی مهرگانی
شماره ۱