«شوشتری برای ویولون و ارکستر» از نگاه ملاح

شوشتری برای ویلن و ارکستر (براساس اثر ابو الحسن صبا)، از حسین دهلوی، ۱۳۶۴

کتابی معرفی می‏شود که کلمات، بیان ‏کنندهء اندیشهء نویسنده، یا مترجم آن نیستند، بلکه بیانگر فکر آفرینندهء نخستین و نشان‏ دهندهء قدرت آراینده و اراءدهندهء آن به‏ گونهء علمی، نغمات و یا بنا به اصطلاح این روزگار «نوت» های موسیقی هستند. این اثر موسیقی چند صوتی (پولیفنیک) به جای اینکه بالفعل ارائه گردد، به‏ گونهء اثری بالقوه، به نام «شوشتری برای ویلن و ارکستر» توسط موسیقی‏دان معاصر آقای حسین دهلوی‏ (استاد و رئیس پیشین هنرستان عالی موسیقی ملی) چاپ و در دسترس جامعهء موسیقی‏ علمی نهاده شده است.

در سالهای گذشته، تعداد قابل‏ ملاحظه‏ ای اثر موسیقی برای یک یا دو ساز، چاپ‏ و انتشار یافته است، ولی هیچ یک، اثری تا این مایه دقیق و کامل و منطبق با تکنیک‏ نوت‏ نویسی موسیقی بین‏ المللی، آنهم برای سازهای یک ارکستر نسبتاً مجهز نبوده است. این‏بار، یکی از نواهای دلنشین محلی که توسط مرحوم صبا یادداشت و برای تکنوازی‏ ویلن، به صورت چهار مضراب آراسته شده بود، به دست توانای هنرمندی آگاه و فرزانه، به شیوهء علمی، برای «ویلن و ارکستر» نوشته شده و بخش رهبری ارکستر، یا«پارتی تور» (Partitur) آن به‏ گونه‏ ای منطبق با اصول نوت‏ نویسی بین‏ المللی به چاپ‏ رسیده است.

مرحوم صبا، در باب چگونگی یافتن این نوای محلی نوشته است: «آوای سوخته‏ دلی از دیار لرستان که صدای خسته‏ اش آلوده به غم زمانه بود، از لابلای میله‏ های‏ آهنین وسیلهء نقلیه‏ای که جسم ناتوان و رنجور او و دیگرانی چون او را به زندان می‏برد، چنین به گوش می‏رسید:

مثل بیشتر مزنم تیر و بر نشونه

…

مثل پیشتر نمی‏توانم تیر را بر نشانه بزنم

بالم را چرخ روزگار شکسته، دلم را زمانه

مثل کبوتر چاهی، تیر خورده به بالم

از درویی روزگار بر خود می‏پیچم و ناله می‏کنم (ص ب، مقدمه)

به همین سبب نام قطعه، در کتاب دورهء سوم ویلن ردیف ابوالحسن صبا «به زندان» چاپ شده است، آقای حسین دهلوی این قطعه را که به‏ گونهء چهار مضراب در کتاب مرحوم‏ صبا نقل شده است اساس کار خود قرار داده و اثری آفریده است برای ویلن و ارکستر، با یک‏ هم‏آهنگی یا (ارمنی) بسیار مطبوع و لطیف که بار نخست در بیست و نهم فروردین‏ سال ۱۳۳۹ خورشیدی با تکنوازی آقای رحمت الله بدیعی در تلویزیون به اجرا درآمد.

همانطور که خود استاد حسین دهلوی نوشته است:«… در این قطعه کوشش شده است‏ از هارمونی ملایمی استفاده شود تا ویژگی‏های ظریف موسیقی ملی ما تحت‏ تأثیر کاربرد عوامل تکنیکی قرار نگیرد.» (ص:پ:مقدمه) نکتهء درخورد اهمیت این است که: بسیاری‏ پنداشته‏ اند موسیقی ایرانی را نباید به روش چند صوتی (پولیفنیک) نوشت، زیرا حالت‏ و اصالت لحنی خاص خود را از دست می‏دهد. این نظریه از آنجا برخاسته است که در گذشته چند ترانهء محلی برای آواز جمعی، تنظیم گردید که به قول ظریفی «به جای اینکه‏ آرمونیزه {هارمونیزه} بشود ارمنی‏زه شده بود.»

از همین دیدگاه است که کار آقای حسین دهلوی، اهمیت بیشتری پیدا می‏کند، این هنرمند آگاه، اثر خود را براساس قواعد علم هم‏آهنگی موسیقی ایرانی نوشته است، یعنی فاصلهء ربع پرده‏ای (که در این قطعه فا سری است را تبدیل به فا دیز توفیق یافته است که اصالت گوشهء شوشتری را به نحوی مطلوب حفظ کند. سازهایی که‏ اجرای این اثر چند صوتی را برعهده دارند عبارتند از: فلوت، ابوا، کلارینت، کلارینت باس، دو-سنتور، دو-تار، دو-عود، ویلن، ویلن آلتو، ویلنسل، و کنترباس.

بطوری‏که ملاحظه می‏شود، سازهای بادی چوبی که بسیاری از موسیقی‏ دانها در گذشته معتقد بودند قادر نیستند فواصل ربع پرده‏ای را دقیق و درست استخراج‏ کنند، در این مجموعهء ارکستری منظور شده است. استاد دهلوی، آثار دیگری هم با همین‏ روش تصنیف و به چاپ رسانیده است که طبق فهرست پایان کتاب از این قرار است:

دوئو سنتور (در سه‏ گاه)، سبکبال (در شور برای ارکستر)، شورآفرین‏ (در ابو عطا برای ارکستر)، چهار نوازی مضرابی (در اصفهان)، کنسرتینو برای‏ سنتور و ارکستر، فانتزی برای تار و ارکستر (براساس قطعهء بندباز)، سوئیت‏ بیژن و منیژه (برای ارکستر زهی)، دو نوازی سنتور (در نوا)، فانتزی برای گروه‏ تمبک و ارکستر، شوشتری برای ویلن و ارکستر.

برجسته‏ ترین اثر آقای دهلوی، سوئیت بیژن و منیژه است که صورت کمال یافتهء آن با ارکستر سنفنیک وین {ارکستر سمفونیک رادیو وین}، در اتریش اجرا شده و صورت معدودتر (از لحاظ سازها) برای ارکستر زهی نوشته شده و در اردیبهشت سال ۱۳۶۴ به چاپ رسیده است. توفیق‏ هرچه بیشتر این هنرمند فرزانه و شیدای موسیقی ملی ایران را آرزومندم.

آینده