ساسان سپنتا
ترجمه اصل رساله موسیقی خواجه نصیر الدین طوسی
بسم الله الرحمن الرحیم
چنین گفت مولای بزرگ خواجه نصیر الدین طوسی که خداوند خاک بر وی خوش کناد و گور او معطر کناد که: علم موسیقی از دو علم تشکیل شده است.
اول- علم تالیف و آن اصواتی است که بین نغمه‌ها واقع میشود و از نظر «ثقل» سنگینی و تیزی «حده» مختلف میباشد نه در بلندی و کوتاهی صوت، به طوریکه مورد قبول طبع واقع شود.
دوم- علم ایقاع و آن عبارت است از نظام واقع میان زمان‌های ساکن که در بین نغمات و نقرات قرار دارد و اوزان شعر «عروض» از آن قبیل است.
و هر دو نغمه‌ای که از نظر سنگینی و تیزی مختلف باشد، بعد نامیده میشود و تفاوت بین نغمه‌ها به وسیله تفاوت بین اعداد مورد قیاس قرار می‌گیرد.
بزرگترین بعدها که در لحن واقع میشود و به نسبت ضعف الضعف است و آن نسبت چهار بر یک است و الضعف را در اصطلاح «الذی بالکل» و ضعف الضعف را «الذی بالکل مرتین» می نامیم. بعد از آنکه گذشت از نظر بزرگی الذی بالکل و الخمسه است که آن نسبت
سه به یک میباشد زیرا نسبت دو بر یک نسبت الذی بالکل است و نسبت سه بر دو، نسبت الذی بالخمسه میباشد و آن زاید نیمی «الزائد نصفا» است و علت نامگذاری آن به الخمسه این است که انتقال از یک طرف به دیگر انجام نمی‌شود مگر بر پنج صوت به طور مثال.
اگر یک طرف ۸ باشد طرف دیگرش را باید ۱۲ فرض کنیم و انتقال بدین صورت است طرف اول هشت و انتقال از آن به ۱۲ و آن پنج میشود.
بعد از الذی بالکل و الخمسه، الذی بالکل است که آن نسبت ۲ به یک میباشد که منظور همان دو برابر میباشد و بعد از آن الذی بالخمسه است که ذکرش گذشت و سپس الذی بالاربعه است که آن زائد سوم است و از طرفی به طرف دیگر به چهار صوت منتقل میشود و به این علت به «الذی بالاربعه» نامیده شده است مثال:
از ۹ به ۱۰ به ۱۱ به ۱۲ منتقل میشود و اگر بر ۹ سه عدد اضافه کنیم ۱۲ حاصل میشود و از آن به این دو واسطه‌ها منتقل میشود.
و بعد از آن، «الزائد ربعا» است مانند نسبت پنج به چهار و سپس «الزائد خمسا» است که ۶\۱ است تا بینهایت.
کوچکترین بعد محسوس نسبت زائد جزء از ۴۵ است و بعد آن از نظر تفاوت احساس نمی‌شود. ابعاد: بزرگ (کبار) و کوچک (صغار) و بزرگ ۵ نوع است:
۱- الذی بالکل مرتین
۲- الذی بالکل و الخمسه
۳- الذی بالکل
۴- الذی بالخمسه
۵- الذی بالاربعه
و بعضی ابعاد وجود دارد که از طرفی به طرف دیگر منتقل نمی‌شود مگر به توسط یک واسطه و آن عدم انتقال بدان علت است که برای طبع قبول آن مشکل است و مورد پذیرش طبع نیست.
و اما الصغار، در مورد کوچک‌ها لازم به ذکر است که بجز بزرگ‌ها بقیه کوچک محسوب می‌شوند که بزرگترین آنها «الزاید ربعا» میباشد و کوچکترین آنها «الزاید جزئی» از ۴۵ و آن معتدل است و مورد قبول بیشتر طبایع میباشد والزاید جزء از ۸ که به الطنین موسوم میباشد. اصواتی که در لحن‌ها قرار می‌گیرد مورد قبول واقع نمی‌شود مگر بر نسبت به این اعداد باشد و مگر در آن اعداد به صورت مرتب باشد به طوری که بین این‌ها و میان آنکه مورد قبول واقع شود احساس نشود و نسبت میان حالات ضربان مختلف در شدت و ضعف و مقدار به طوریکه بر اساس این نسبت‌ها باشد منظم تلقی میشود.
آنچه از آنها محسوس باشد پنج بعد است:
۱- الذی بالکل و الخمسه
۲- الذی بالکل
۳- الذی بالخمسه
۴- الذی بالاربعه
۵- الزاید ربعا
و غیر از آنها، ضربان احساس نمی‌شود یا مورد پذیرش طبع واقع نخواهد شد و اگر نسبت‌هایی که بین مقادیر زمان‌ها حرکات و زمان‌های سکنات برحسب ایقاع مورد قبول در موسیقی باشد. ضربان از نظر وزن خوب محسوب میشود و آنچه بجز این باشد از نظر وزن بد محسوب میشود و آن براساس جنسی خواهد بود که غیر جنس منظم است و عدم است.
۱ نظر