ساسان سپنتا
در بررسی آثار بازماندهء معدودی از شعرای متقدم به نام برخی از الحان دوران باستان بویژه نغمات دورهء ساسانی بر می‌خوریم. اسامی الحان مذکور در آثار سخنورانی چون: منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، امیر خسرو دهلوی و تعدادی دیگر از شعرا ملاحظه می‌شود. برخی از فرهنگها مانند برهان قاطع از محمد حسین بن خلف تبریزی نیز بر اثر استعانت از دواوین مذکور، آن اسامی را در کتاب قاموس یا فرهنگ ذکر کرده‌اند.
یکی از منابع اساسی برای استنباط نام نغمات دوران ساسانی، منظومهء خسرو و شیرین نظامی گنجوی می‌باشد. نظامی در مثنوی مذکور چند مجلس از سرود گفتن نکیسا و ساز زدن باربد را ذکر کرده است.
این اثر یکی از مراجع پربهای اصطلاحات موسیقی دوران ساسانی به شمار می‌آید.
برخی از اسامی که نظامی در جزو الحان دورهء ساسانی آورده است، امروز هم جزو نغمات ردیف موسیقی سنتی ایران باقی است که در جای خود ذکر خواهم کرد.
نظامی در بند ۸۴ از منظومهء سابق الذکر توصیف کرده است که باربد موسیقیدان مشهور دوران خسرو پرویز در حالیکه بربطی خوش‌صدا در دست داشت، وارد مجلس خسرو پرویز شد و از صد دستان (در اینجا به معنای نوا یا آهنگ) که می‌نواخت، سی لحن یا آهنگ دل‌انگیز انتخاب کرد. ساز بربط که نظامی یاد می‌کند، ساز باربد بوده که بعدها به صورت «عود» در آمده است.
کریستن سن خاورشناس مشهور دانمارکی ذکر می‌کند که بیشتر آن الحان یا نغمات، قبل از باربد هم معمول بوده است و باربد آنها را گردآوری و در آنها تغییراتی به عمل آورد و این الحان را باید منبع عمدهء الحان ایران و عرب بعد از اسلام محسوب داشت. (کریستن سن، ترجمهء ۱۳۳۲)
ابو منصور ثعالبی، ابتکار آهنگهای «خسروانیات» را نیز به باربد نسبت داده است که در زمان ثعالبی (نیمه اوّل قرن چهارم هجری) نوازندگان در مجالس بزم ملوک و سایر مردمان می‌نواخته‌اند.
نام الحان سی‌گانهء مذکور که باربد برگزیده بود، در بند ۸۴ منظومهء خسرو و شیرین نظامی آمده است. برخی از اصطلاحات آن نغمات در آثار دیگر سخنوران چون منوچهری و امیر خسرو دهلوی نیز یاد شده است. شادروان عباس اقبال آشتیانی بواسطهء تتبع در فرهنگها و دیوانهای شعرا، اسامی تعدادی از نواهای دورهء ساسانی را گردآوری کرده و در مقالهء تحقیقی خود زیر عنوان «موسیقی قدیم ایران» در روزنامهء کاوه چاپ برلین (آوریل ۱۹۲۱. م) بچاپ رسانیده است.
با توجه به منابع سابق الذکر از قبیل فرهنگهای لغت، مانند برهان قاطع و مراجعی که در مورد سی لحن باربد بحث کرده‌اند، لازم به ذکر است که استخراج اسامی سی لحن از ابیات نظامی گنجوی مورد اتفاق محققین نیست.
۱ نظر