ساسان سپنتا
آنهائی که خواسته‌اند نام سی لحن موسیقی را از منظومهء سابق الذکر استخراج کنند، از گزینش تعدادی نامها چون نسبت به عدد سی اسامی استخراج شده کسر آمده است، برای جبران کمبود مذکور برخی کلمات را به عنوان الحان مورد نظر تصور کرده و به خیال خود سی نام به عنوان سی لحن باربد ردیف کرده‌اند.
محمد حسین بن خلف تبریزی در مورد نظامی گنجوی و ذکر الحان مذکور در خسرو و شیرین گوید: «و چون برای هر یک بیتی فرمود، بنابراین می‌باید سی و یک لحن باشد و حال آنکه سی لحن مشهور است». (برهان، ج ۲، پ ۳۳۰) صاحب برهان ذکر می‌کند که الحان: آئین جمشید، راح روح و بهاری را نظامی گنجوی نیاورده است. (همان مرجع).
در اینجا لازم به ذکر است که «کیخسروی» را نظامی جزو سی لحن نیاورده است و معلوم نیست صاحب برهان آنرا از کجا نقل کرده است. به نظر می‌رسد منظور صاحب برهان «خسروانی» باشد، چون در جای دیگر گوید: «خسروانی لحنی است از مصنفات باربد» (برهان، ح ۲، ص ۷۴۸). لازم به ذکر است با وجود آنکه ابو عثمان جاحظ (متوفی ۲۵۵ هـ. ق.) در المحاسن و الاضداد و ثعالبی، اختراع خسروانیات را به باربد نسبت داده‌اند، ولی معهذا در نظامی «خسروانی» جزو سی لحن باربد نیامده است.
آقای دکتر بهروز ثروتیان، در تعلیقات خسرو و شیرین نظامی می‌نویسد: «نظامی از سی لحن برگزیدهء باربد در هر بیتی به لحنی اشاره کرده است. با شمارش نامهای الحان معلوم می‌گردد، از بیست و نه لحن نام می‌برد و به علت کم آمدن نامها، تنها دو بیت که با ترکیبی غریب اصطلاحی ساخته است روی آورده، گروهی «مشک مالی» (بیت ۲۲) را و عده‌ای «اورنگ» یا «اورنگی» را لحنی بر شمرده‌اند که ظاهرا آن‌چنان نباید باشد.
یا بیتی از منظومه افتاده است و یا شاعر بیش از این ۹۲ نام به نظم نکشیده است. ترکیب «رامش انگیز» در بیت ۳۳ و حتی «خوش‌لحنی» در بیت سوم جای دقت و بررسی دارد.» (ثروتیان، ۱۳۶۶ ص ۸۹۴).
همانگونه که ذکر کرده‌اند، استخراج نام سی لحن از ابیات نظامی خالی از اشکال نیست. کلیهء کتابهای موسیقی که خواسته‌اند سی لحن را از بیت‌های سابق‌الذکر نظامی استخراج کنند، «اورنگی» را یکی از الحان باربد تلقی کرده‌اند که مشمول نقص سابق الذکر می‌گردند. صاحب برهان و فرهنگ سروری نیز «مشکمالی» را جزو سی لحن منظور کرده و از منظومهء نظامی استخراج کرده‌اند.
دو کلمهء فوق را که از آن دو نام لحن ساخته و فرض کرده‌اند از دو بیت زیر اقتباس کرده‌اند:
۱- بیت ۹ از بند ۸۴ خسرو و شیرین نظامی:
چو ناقوسی بر اورنگ آمدی باز شدی اورنگ چون ناقوس از آواز
۲- بیت ۲۲ از همان بند:
چو بر مشکویه کردی مشک مالی همه مشکو شدی پر مشک حالی
بجز مسئلهء ساختگی بودن آن کلمات، اگر پیشنهاد آقای دکتر ثروتیان را برای جبران کمبود دو لحن از سی لحن در نظر بگیریم و کلمات خوش‌لحنی (در بیت ۳) و رامش انگیز (در بیت ۳۳) از منظومهء فوق را به عنوان دو لحن جایگزین الحان ساختگی سابق الذکر منظور داریم، ملاحظه می‌کنیم که در هیچکدام از منابعی که اشاره‌ای به موسیقی دورهء ساسانی و الحان آن دوره دارند و همچنین در دیوان شعرا نامهائی مشابه آن نیامده است. بنابراین کمبود فهرست مذکور همچنان به قوت خود باقی می‌ماند.
۱ نظر