علینقی وزیری؛ ناسیونالیسم دولتی و روشنفکر موسیقی (۵)

این مقایسهٔ ـ از دید امروزی – آشکارا تحقیرآمیز (۱۸) که به نظر نمی‌رسد در آن روزگار نزد ترقی‌خواهان زیاد ناپسند و آزارنده بوده باشد، بخش بزرگی از سیستم ارزش‌گذارانهٔ هنری (یا شالوده‌های حمایتی آن) را فراهم می‌کرد و حقانیتی به دگرگونی‌های هنری می‌داد که برآمده از نیاز به نظم و… در زندگی روزمره بود.

وزیری هم مانند بسیاری بازیگران سپهر اندیشه در عصر مشروطه و ملی‌گرایی، ظرف مدتی نسبتا کوتاه، همدلی‌اش با جریان این پیشرفت‌ها و تعبیری که از آن می‌شد، تغییر کرد، یا به بیان دقیق‌تر نگرش کلی سیستم (به ویژه سیاسی) نسبت به راه آن‌ها تغییر کرد.

تضادی که پیش‌تر هم به آن اشاره شد در ترکیب با مسائل سیاسی و اجتماعی به نقطه‌ای رسیده بود که حفظ وضع میانه را ناممکن می‌کرد، بنابراین وضعیت به سمت نگرش‌های تندتر دگرگون شد و حتی منتقد و تجددخواه نستوهی مانند وزیری را نیز به شکایت واداشت: «[…] در ده، دوازده سال پیش به طوری که غالب آقایان اطلاع دارند شکایت مردم از این بود که من موسیقی ایران را از بین برده و موسیقی فرنگی بجای آن می‌گذارم و امروز اگرچه انتقاد کمتر است ولی آنچه هست آنست که چرا من یکباره فرنگی نشده‌ام!» (۱۹)

با در نظر گرفتن این ویژگی‌ها شاید وزیری را هم‌دوش بسیاری از همگنان روشنفکر در عهد پهلوی اول بیابیم اما آنچه او را تا این حد (شاید برای اهالی موسیقی) خاص می‌کند منفرد بودن اوست در میان موسیقی‌دانان هم‌دوره‌اش.

بدین ترتیب اگر عارف قزوینی را موسیقی‌دان صاحب اندیشه به الگوی مشروطه بدانیم، علینقی وزیری نیز از آن جهت که ویژگی‌ها به خوبی در کردارش متبلور شده است، بهترین الگوی نمونه از دوران ناسیونالیسم دولتی خواهد بود، با همان آرمان‌های اولیه که آن را شکل داد، با آرزوهایی که به پیش می‌راندش و با روش‌ها و اولویت‌هایی برآمده از همان دوره.

پی‌نوشت‌

۱۸- تحقیر عاملی بود که اندیشمند آن دوران در برابر فرهنگ‌های دیگر در نهان احساس می‌کرد و گاه با همزادپنداری رای خویش با همان فرهنگ‌ها (و خودش با انسان اروپایی) آن تحقیر را نثار سبک و بیانی دیگر می‌کرد. حقارت مورد اشارهٔ قیصری در میان مترجمان آن دوره نشان می‌دهد که این امر استثنایی نبوده است: «[…] اشتیاق به ترجمه زیان جدی دیگری هم داشت و آن اینکه نویسندگان و مترجمان ایرانی، در برگردان افکار نوین غربی به فارسی، اغلب نوعی عقده حقارت را باز می‌نمودند.» (قیصری، علی. روشنفکران ایران در قرن بیستم، ترجمهٔ محمد دهقانی، تهران: هرمس، ۱۳۸۹: ص ۸۸)

۱۹- وزیری، علینقی. «موسیقی ایران، نقایص و مزایا و راه اصلاح آن»، مجلۀ مهر، شمارهٔ ۹: ص ۸۵۸.

تاریخ ایرانی