موسیقی نزد ایرانیان در ۱۸۸۵ میلادی (۶)

شاگردان واحد اول، پیش از برآمدن آفتاب بر می‌خواستند و به میدان مشق می‌رفتند و از مسیو لومر، موسیقی نظامی و فن رهبری و فرماندهی را تعلیم می‌گرفتند. شاگردانی که مدت شش سال زیر نظر مستقیم لومر تحصیل کرده بودند، ا‌فرادی ورزیده و کارآمده شده بودند، نه فقط در نواختن یک ساز بلکه نواختن تمام سازها مهارت پیدا کرده بودند.
گذشته از نوازندگی باید گفت که این‌افراد مربیان برجسته‌ای نیز شده بودند، زیرا علاوه بر داشتن استعداد، به سبب اینکه در طی تحصیل، همواره به تدریس نیز اشتغال داشته‌اند، تعلیم موسیقی برای آنها عادت ثانوی شده بود.

هر دسته موزیک، تشکیل می‌شد از ‌چهل تا شصت نوازنده، یک فرمانده، یک سروان، یک ستوان، یک نایب ستوان و دو تا چهار استوار و ده گروهبان یا سرجوخه.
دو دسته موزیک مخصوص سلطنتی، علاوه بر افراد یاد شده یک سرهنگ نیز داشت.

دولت ایران برای ترویج هنر موسیقی جدا بذل مساعی می‌کرد، هم به ‌افراد موزیک نظام حقوق مکفی می‌پرداخت‌ و هم هر درجه‌ای را که از طرف رؤسای مربوطه برای موسیقی‌دانها پیشنهاد می‌شد به آنها اهداء می‌کرد.

طبیعی است که شاه، موسیقی ایرانی و احتمالاموسیقی ترکی‌ را بر موسیقی ‌اروپائی ترجیح می‌داد ولی باتمام ‌این احوال، همیشه مشوق بسیار خوبی برای موسیقی‌غربی، به ویژه موسیقی ‌اپرائی ما بود. اگر در مجلسی، قطعه جدیدی ‌اجرا می‌گردید که مورد پسند معظم‌له قرار می‌گرفت، انجام قابل ملاحظه‌ای نصیب موسیقی‌دانها می‌شد.
شاهزادگان نیز به همین نحو عمل می‌کردند.

برنامه کنسرت که توسط مسیو لومر توزیع می شد، شامل آثاری بود که شنونده تصور می کرد، در یکی از اماکن عمومی پاریس یا ارّس نشسته و به کنسرت موسیقی نظامی ای که فصل تابستان را برای او فرح افزا می سازد گوش می دهد.

برنامه یکی از این کنسرت ها که در شب هفتم مارس ۱۸۸۲ اجرا شده بشرح زیر است:

* * *

پروگرام
آثاری که توسط شاگردان مدرسه شاهی اجراء می گردد:

۱ – مارش مسعود، اثر: لومر.
۲ – کاواتین فاوست (۱)، اثر: گونو (۲)، تکنواز بوگل: سروان یوسف خان (۳).
۳ – چهار صدائی ریگولتو، اثر: وردی (۴).
۴ – پلکای سلطان، اثر: دالبر (۵)، تکنواز فلوت کوچک: سروان میرزا حسین (۶).
۵ – پنج صدائی سنّامبولا (۷)، اثر: بلینّی، تکنواز: سروان سلیمان خان.


۶ – پلکای اصفهان، اثر: آ. اودن (۱۰)، تکنواز پیستون: سروان یوسف خان.
۷ – اکت اول از نرما، اثر: بلینّی – تکنواز کلارینت: ستوان حاجی خان (۱۱).

۸ – اکت چهارم لوسیا، اثر: دنی زتّی، تکنواز ساکسیفن: سروان میرزا حسین.
۹ – دو صدائی از اکت سوم نرما، اثر: بلینی.
۱۰ – اکت سوم ترویاتور (۱۳)، اثر: وردی، تکنواز کلارینت (قره نی): سروان سلیمان خان.
۱۱ – اکت پنجم ژوئیو (۱۴)، اثر: هالوی (۱۵)، تکنواز ترمبون: ستوان علی محمد خان.

پی نوشت

۱ – Cavatine de Faust.

۲ – Gounod.
۳ – مرحوم روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، جلد اول، صفحه ۲۲۰ نوشته است: «از هم شاگردیهای سلیمان خاطر ارمنی که او هم نزد لومر فرانسوی کار کرده و معلومات خوبی در اداره دستجات موزیک نظام داشته یوسف خان است که اطلاع بیشتری از وی بدست نیامد. »

۴ – Verdi.

۵ – D’Albert.

۶ – به احتمال قوی این شخص می بایست مرحوم حسین هنگ آفرین باشد که هم از شاگردان لومر بوده و هم با موسیقی ایرانی آشنائی داشته است، مرحوم خالقی در سرگذشت موسیقی ایران، صفحه ۲۲۵ درباره این هنرمند چنین نوشته است: «حسین هنگ آفرین، معروف به «حسین خان ر» رئیس یکی از دسته های موزیک قزاقخانه بود. این شخص علاوه بر تحصیلات موسیقی نظامی، چون از موسیقی ایرانی هم کاملاً بهره مند و به نواختن سه تار آشنائی داشت، سمت معلمی موسیقی ایرانی را در مدرسه موزیک بدست آورد (البته بعد از درگذشت لومر و دوران ریاست مرحوم سالار معزز. مترجم) نامبرده از شاگردان بسیار خوب میرزا عبدالله بود… نواختن پیانو و سازهای بادی و ویلن را هم میدانست و کلاس خصوصی هم در منزل خود فراهم آورد. معروف است که در آن زمان چون برای نواختن موسیقی ایرانی و کوک کردن ویلن با تار، سیم اول ویلن را یک پرده پایین می آوردند و بجای اینکه {سیم اول} آن را با نوت «می» (Mi) هم آهنگ کنند «ر» کوک می کردند و او وقتی می خواسته است، ویلن شاگردان را کوک کند، مکرر می گفته است «رِ بِده» به حسین خان ر (Re) مشهور شده است. هنگ آفرین ردیف دستگاه ماهور را که از استاد خود میرزا عبدالله فراگرفته بود با ویلن نواخته و سالار معزز آنرا نوشته و این نوتها بعدها در برلن به چاپ رسیده است که اکنون نسخه ای از آن در کتابخانه هنرستان موسیقی ملی موجود است.» حسین خان در سال ۱۳۰۰ شمسی با درجه سلطانی ریاست موزیک فوج پیاده پهلـوی را برعهده داشته است، وی تا درجه سرهنگی ارتقاء پیدا کرده و در سال ۱۳۳۱ شمسی جهان را بدورد گفته است.

۷ – Sonnambula.

۸ – Bellini.

۹ – سلیمان خان یکی از بهترین شاگردان لومر بود. مرحوم روح الله خالقی نوشته است (سرگذشت موسیقی ایران، ص ۲۱۹ – ۲۲۰) «…. وی قره نی کوچک می زد، ولی در تعلیم تمام اسبابهای بادی دست داشت و پیانو هم می نواخت، صاحب منصبان آتیه موزیک، حتی سالار معزز که بعدها رئیس کل موزیک بود، احترام بسیار به او میگذاردند و او را از همه شاگردان لومر برتر می دانستند. وی بعدها رئیس موزیک عبدالحسین میرزای فرمانفرما شد و حتی یک سفر هم برای آوردن آلات موسیقی نظام به خارج از ایران مسافرت کرد. معاونین او، اول نوشیروان میرزا، بعد: عبدالرحیم خان و سپس مجید حشمت دیوان بود، این دسته موزیک در سفرهای آذربایجان و کرمان و کرمانشاه نیز همراه فرمانفرما بود. سلیمان خان بعدها دوباره به تهران آمد و مدتی رئیس موزیک علاءالدوله و چندی هم رئیس موزیک گارد سلطنتی شد. سلیمان خان فرزندی داشت بنام اصلان خان که صنعتگر خوبی بود و تا چند سال قبل که فوت کرد در خیابان فردوسی مغازه داشت و آلات موسیقی را تعمیر می کرد.» به قرار اطلاع، آخرین سمت سلیمان خان ریاست دسته موزیک تیپ عراق در عشرت آباد بود.
۱۰ – A. Oudin.

۱۱ – ستوان حاجی خان یکی از رؤسای دستجات موزیک نظام بوده که نامش جزو رؤسای موزیک در صفحه ۲۳۲ کتاب سرگذشت موسیقی ایران آمده است.

۱۲ – Donizetti.

۱۳ – Troyator.

۱۴ – Juive.

۱۵ – Halevy.