موسیقی در جوامع دیکتاتوری: پارادوکس کنترل و مقاومت (۷)

بخش سوم: تحلیل نظری و نقش اجتماعی موسیقی
برای فهم عمیق‌تر جایگاه موسیقی در جوامع دیکتاتوری، لازم است از چارچوب‌های نظری چندگانه بهره بگیریم که هر یک جنبه‌ای از این پدیدۀ چندوجهی را روشن می‌کنند. در اینجا، با تکیه بر مفاهیم میشل فوکو (۱۴) (قدرت و سوژه‌سازی)، پیر بوردیو (۱۵) (میدان و سرمایۀ فرهنگی)، جورجو آگامبن (۱۶) (حالت استثنا و زندگی عریان) و سوزان مک‌کلری (۱۷) (موسیقی و بدن‌مندی)، به تحلیل این موضوع می‌پردازیم.

فوکو قدرت را یک سازوکار مولد می‌داند که از طریق گفتمان‌ها، سوژه‌ها را شکل می‌دهد. در کره شمالی، تکرار سرودهای ایدئولوژیک، نوعی «تکنولوژی خود» را به کار می‌گیرد که سوژه‌ها را به پذیرش هویت جمعی تحت رهبر وادار می‌کند. اما هر گفتمانی نقاط گسست خود را نیز تولید می‌کند؛ آهنگ‌های زیرزمینی با خلق یک ضدگفتمان صوتی، هژمونی رژیم را به چالش می‌کشند. این ضدگفتمان‌ها که امروزه اغلب از طریق پلتفرم‌های دیجیتال پخش می‌شوند، نشان‌دهندۀ توانایی موسیقی در دور زدن ساختارهای سرکوب و بازسازی آگاهی جمعی هستند.

بوردیو استدلال می‌کند که هر میدان فرهنگی محل نزاع میان نیروهای مسلط و مقاومت است. این میدان که از استودیوهای خانگی تا شبکه‌های اجتماعی گسترده است، نشان‌دهندۀ پویایی فرهنگی است که دیکتاتوری‌ها نمی‌توانند به‌طور کامل مهار کنند. برای مثال، رشد رپ فارسی در دهۀ ۲۰۰۰ با آثاری چون «تهران مال منه» نه تنها نقدی بر وضعیت اجتماعی بود بلکه فضایی برای بازنمایی هویت نسلی را ایجاد کرد که از گفتمان رسمی حذف شده بود.

مک‌کلری نیز بر پیوند موسیقی با بدن تأکید دارد. او این عامل را در حکومت‌هایی که ارتش از نقش اصلی خود یعنی برقراری امنیت به مهمترین نماد اقتدارگرایی تبدیل می‌شود، جستجو کرده و ریتم‌ها و مارش‌های نظامی را به ابزاری برای بیان این نوع از بدن‌مندی تفسیر می‌کند که ریشه در واکنش‌های فیزیکی و عاطفی به صدا دارد و موسیقی را به یک تجربۀ وجودی تبدیل می‌کند که هم می‌تواند تحت کنترل درآید و هم از آن فراتر رود.

این دیدگاه تحلیلی که در این مقاله به روش‌های گوناگون بیان شد، نشان می‌دهد موسیقی را می‌توان علاوه بر جنبه هنری، به عنوان یک «فناوری دوسویه» نیز بررسی کرد که هم سلطه را تقویت می‌کند و هم مقاومت را برمی‌انگیزد و این امر مسئولیت محافظت از ظرفیت‌های رهایی‌بخش آن را بر دوش کنشگران فرهنگی قرار می‌دهد. در جهانی که دیکتاتوری‌ها از موسیقی برای سرکوب استفاده می‌کنند، تقویت موسیقی‌های مستقل و غیررسمی می‌تواند راهی برای حفظ این ظرفیت باشد. این نگرش به موسیقی یادآوری می‌کند که خلاقیت انسانی حتی در تاریک‌ترین شرایط راهی برای مقاومت می‌یابد و موسیقی، با همۀ ظرافتش نیرویی است که می‌تواند دیوارهای سرکوب را فرو بریزد.

منابعی برای مطالعه بیشتر
Xenophon. Cyropaedia. Translated by W. Miller, Harvard University Press, 1914.
Herodotus. Histories. Translated by A. D. Godley, Harvard University Press, 1920.
Kramer, S. N. (1963). The Sumerians: Their History, Culture, and Character. University of Chicago Press.
Breasted, J. H. (1906). Ancient Records of Egypt. University of Chicago Press.
Layard, A. H. (1849). Nineveh and Its Remains. John Murray.
Taruskin, R. (1997). Defining Russia Musically. Princeton University Press.
Siamdoust, N. (2016). “Music and Political Culture in Revolutionary Iran.” Middle East Journal, 70(4), 547-565.
Cusick, S. G. (2013). “Music as Torture / Music as Weapon.” Transcultural Music Review, 10(3).
Bourdieu, P. (1993). The Field of Cultural Production. Columbia University Press.
Nooshin, L. (2023). “Music and Protest in Iran: The Sound of Revolution.” Journal of Middle East Studies.
Jara, V. (1983). An Unfinished Song: The Life of Victor Jara. Bloomsbury.
Poiger, U. (2000). Jazz, Rock, and Rebels: Cold War Politics and American Culture in a Divided Germany. University of California Press.
Goodman, S. (2010). Sonic Warfare: Sound, Affect, and the Ecology of Fear. MIT Press.
Martin, B. (2004). Under the Loving Care of the Fatherly Leader: North Korea and the Kim Dynasty. St. Martin’s Press.
Haggard, S., & Noland, M. (2011). Witness to Transformation: Refugee Insights into North Korea. Peterson Institute for International Economics.
Agamben, G. (1998). Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life. Stanford University Press.
McClary, S. (1991). Feminine Endings: Music, Gender, and Sexuality. University of Minnesota Press.
DeNora, T. (2000). Music in Everyday Life. Cambridge University Press.
Coplan, D. B. (2007). In Township Tonight!: South Africa’s Black City Music and Theatre. University of Chicago Press.

پی‌نوشت
14- میشل فوکو (Michel Foucault): میشل فوکو: قدرت، سوژه و هویت – مجله اینترنتی همیار
15- پیر بوردیو (Pierre Bourdieu): مقاله نظریه­ میدان: پیر بوردیو
16- جورجو آگامبن (Giorgio Agamben): جورجو آگامبن، فیلسوف سیاست و حیات ‏ – چیستی ها، پلی از فلسفه تا هنر
17- سوزان مک‌کلری (Susan McClary): Making Sense of Music – Paperback – Susan McClary – Oxford University Press