موسیقی در جوامع دیکتاتوری: پارادوکس کنترل و مقاومت (۳)

بخش دوم: موسیقی به مثابه میدان مقاومت
اگرچه دیکتاتورها موسیقی را به سلاحی برای کنترل تبدیل می‌کنند، همین ویژگی‌های ذاتی موسیقی (نفوذ عاطفی، قابلیت انتقال پیام‌های نمادین، و پیوند با بدن‌مندی (۲)) آن را به ابزاری برای مقاومت نیز بدل می‌سازد. این ویژگی موسیقی می‌تواند در هر دو قطب جامعه دیکتاتوری به یک اندازه تاثیر داشته باشد. از یک سو چنان که گفته شد به عنوان ابزاری در دست دیکتاتوری برای کنترل جلوه می‌کند مانند رژه سربازان که با موسیقی نظامی هماهنگ می‌شود و از سوی دیگر ابزاری می‌شود برای مقاومت در برابر دیکتاتوری.

دیالکتیک هنر و اقتدارگرایی در سمفونی پنجم شوستاکوویچ:
سمفونی پنجم شوستاکوویچ (۱۹۳۷) نه تنها نقطه عطفی در کارنامه هنری او، که نمادی از رویارویی خلاقیت با دستگاه سرکوب استالینیسم بود. این اثر در بستری خلق شد که شوستاکوویچ پس از محکومیت اپرای «لیدی مکبث» در سال ۱۹۳۶ توسط روزنامه پراودا، با تهدید به اعدام یا تبعید به اردوگاههای کار اجباری مواجه بود. پاسخ او به این فشارها، خلق زبانی موسیقایی بود که ظاهراً مطابق اصول «رئالیسم سوسیالیستی» حرکت می‌کرد، اما در لایه‌های زیرین، طنز تلخ و انتقادی خود را پنهان کرده بود. سازوکارهای طنز و ابهام در سمفونی پنجم او از چند جهت قابل بررسی است:

۱. دوگانگی ساختاری: ظاهری مطیع، باطنی معترض
موومان اول با تمی حماسی آغاز می‌شود که ظاهراً تابع الگوهای کلاسیک است، اما تغییرات ناگهانی داینامیک (از فورتیسیمو به پیانیسیمو) و استفاده از فواصل نامتعارف (مانند دومهای کاسته)، تنش‌های پارانوئیدی ایجاد می‌کند که بازتابی از فضای خفقان‌آور استالینیستی است و شوستاکوویچ در خاطراتش از آن به «هوایی مملو از سیم خاردار» یاد می‌کند (۳). تحلیل ریاضی ساختار هارمونیک این موومان نشان می‌دهد که پیشروی موتیف‌ها نه بر پایه منطق تونال، که براساس الگوهای آشوب‌گونه (Chaotic Patterns) سازمان یافته‌اند (۴).

۲. ارجاعات استعاری به آثار پیشین
در موومان دوم، واریاسیونی از والس شماره ۲ شوستاکوویچ به گوش می‌رسد که با تغییر ریتم به شکل لنگ‌ به طنزی سیاه از موسیقیِ مورد تأیید حکومت تبدیل می‌شود. این بخش ارجاعی است به اپرای ممنوعه «لیدی مکبث» که در آن صحنه‌های عاشقانه با موتیف‌های ناهمگون قطع می‌شدند. همچنین، استفاده از تم‌های مشابه سمفونی اول مالر در این بخش، نشانگر نقد غیرمستقیم از نظامی است که مالر را «نماد هنر بورژوایی» می‌دانست (۵).

پی‌نوشت
2- «بدن‌مندی» Embodiment: به این معناست که تجربه‌ها، احساسات، و شناخت ما از جهان نه فقط در ذهن، بلکه از طریق جسم‌ نیز شکل می‌گیرد و بیان می‌شود. در مورد موسیقی، این به این معناست که موسیقی چیزی فراتر از یک صدای انتزاعی است و مستقیماً با بدن ما تعامل دارد، از ضربان قلب و تنفس گرفته تا حرکات ناخودآگاه مثل ضربه زدن با پا یا رقصیدن
3- Shostakovich’s Fifth Symphony: The Unlikely Triumph of Freedom
4- داستان پنهان در سمفونی پنجم شوستاکوویچ به نشانی: THE STORY BEHIND: Shostakovich’s Symphony No.5
5- مقاله انگلیسی بهترین ضبط‌های سمفونی پنجم شوستاکوویچ به نشانی: The best recordings of Shostakovich’s Symphony No. 5 | Classical Music