حمید فراهانی

زبان فارسی و فرهنگ موسیقایی ایران تاریخی کهن دارد و در طول اعصار، انتقال مفاهیم و نمادهای موسیقایی عمدتاً به‌صورت شفاهی صورت گرفته است. با وجود اهمیت بالای موسیقی سنتی در فرهنگ ایرانی، نگرانی جدی از فراموشی و از بین رفتن بیان شفاهی این میراث به همراه خصوصیات منحصر به فرد آن، همانند دغدغه‌های مربوط به حفظ زبان فارسی و لهجه‌ها و گویش‌های مختلف جغرافیایی، وجود دارد (موسوی، ۱۳۹۵، ص. ۱۲۳). این نگرانی باعث شده است که پژوهشگران علاقه‌مند به عرصه فرهنگ و هنر به دنبال شناسایی و حفظ این گنجینه‌های زبانی و موسیقایی باشند. شعر کلاسیک فارسی، به ویژه آثار شاعران بزرگی چون فردوسی، نظامی، مولوی، سعدی و حافظ ، به دلیل استفاده گسترده از نمادها و اصطلاحات موسیقایی، فرصتی مهم برای مطالعه و استخراج این مفاهیم فراهم می‌آورد (کمالی، ۱۳۹۷، ص. ۸۷).

در نبود منابع مستقیم و مکتوب از موسیقی ایران در اعصار گذشته، شعر کلاسیک فارسی به‌عنوان یکی از غنی‌ترین و معتبرترین متون ادبی، نقشی جایگزین در انتقال مفاهیم و عناصر موسیقایی ایفا می‌کند. شاعران بزرگی چون فردوسی، نظامی، مولوی، سعدی و حافظ ، با بهره‌گیری از اصطلاحات، نمادها و اشارات موسیقایی، بخش مهمی از فضای فرهنگی، اجتماعی، عرفانی و هنری زمان خود را بازتاب داده‌اند. این پژوهش با هدف بررسی و تحلیل واژگان و اصطلاحات موسیقایی به‌کاررفته در اشعار این پنج شاعر، سعی دارد پیوند میان شعر و موسیقی را در لایه‌های مختلف معنایی، زبانی و نمادین آن‌ها آشکار سازد. روش تحقیق این مطالعه کیفی، توصیفی‌ـ‌تحلیلی است و بر مبنای بررسی محتوای حدود ۶۰۰ بیت منتخب از دیوان‌های این شاعران و تحلیل ساختارها و زمینه‌های کاربردی اصطلاحات موسیقایی در آن‌ها شکل گرفته است. در این میان، برخی اصطلاحات موسیقایی صرفاً جنبه‌ی توصیفی و تاریخی دارند، در حالی که برخی دیگر به‌عنوان نمادهایی برای بیان حالات عرفانی، مفاهیم اجتماعی، یا تعابیر استعاری مورد استفاده قرار گرفته‌اند. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که موسیقی در شعر کلاسیک فارسی نه‌تنها به‌عنوان موضوع یا عنصر تزئینی، بلکه به‌عنوان ساختاری در خدمت معنا، تصویرسازی و انتقال تجربه‌های ذهنی و عاطفی عمل می‌کند. این پیوند درونی میان شعر و موسیقی، ظرفیت‌هایی نو برای فهم تاریخی، زیبایی‌شناختی و فرهنگی متون کلاسیک فارسی فراهم می‌آورد.