نزهت امیری

رپرتوار استاندارد ارکستر برای خرید یا اجاره از ادوین اف. کالموس، ناشر موسیقی در فلوریدا، یا کتابخانه موسیقی لاک در میشیگان در دست‌رس است. در برخی مواقع، لازم است برای تهیه‌ قطعاتی خاص، مستقیماً با آهنگساز یا ناشر اثر تماس گرفته شود. ناشران و مراکز دیگری، موسیقی فراتر از این رپرتوار استاندارد را مدیریت می‌کنند. برای دست‌رسی به آثار جدیدتر، رهبر ارکستر نیاز به انجام تحقیقات دارد تا بفهمد چه کسی قطعات جدیدتر را منتشر یا مدیریت می‌کند. (۱) در بسیاری از موارد، ناشر «نت‌های قابل‌ مطالعه» (۲) را ارائه می‌دهد تا به رهبر موسیقی ارکسترال (پیش از خرید یا اجاره‌ نت)، در تصمیم‌گیری و انتخاب رپرتوار خاص کمک کند. یک منبع مهم برای رپرتوار موسیقی ارکسترال، ویرایش چهارم »یک کتابچه‌ راهنما« اثر دیوید دنیلز است. برای ارکسترهای بادی، کتاب »آوای تغییر« اثر فرانک ال. باتیستی یکی از منابع ادبی معاصر است.

سازهای بادی معمولاً به جای چیدمان نیم‌دایره، در خط مستقیم، رو به رهبر ارکستر و تماشاگران می نشینند. دلیل این امر این است که گروه‌های بادی در ساختار متداول و کنونی آن، بخش‌های زیادی دارند که فقط یک نوازنده در هر بخش (یا دو نوازنده بسته به ظرفیت رسایی ساز) حضور دارد و رهبر ارکستر باید به وضوحِ صداییِ خطوط و تعادل بخش‌ها، توجه ویژه داشته باشد.

حال، چه‌گونگی قرارگیری سازهای مختلف را، در یک طرح یا چیدمان خاص، بررسی خواهیم کرد. نمودارهای بسیاری از شیوه استقرار سازها در ارکستر وجود دارد، بنابراین از تکرار این مطالب خودداری می‌کنم. (نمونه‌هایی از این نمودارها را در انتهای این فصل آورده‌ام). این به معنای بی‌اهمیت پنداشتن چنین موضوعاتی نیست. تصمیم‌گیری درباره شیوه چیدمان سازها تأثیر بسیاری بر لحن، تعادل، ترکیب، دقت و موفقیت کلی اجرای آنسامبل دارد. رهبر ارکستر مسئول استقرار سازها در ارکستر است. او باید از چیدمان‌های استاندارد استفاده کند، مگر آن‌که که نمونه مناسب‌تری برای گروه پیدا کرده باشد. هانسبرگر و ارنست، در صفحات (۹۴-۳۹۱) کتاب «هنر رهبری ارکستر»، برخی از نمودارهای استاندارد چیدمان را ارائه می‌دهند.

یکی از نکات اصلی این است که در اجرا با سازهای مختلف، باید فضای کافی برای صندلی‌ها و پایه‌های نت درنظر گرفته شود. برخی از نوازندگان به دلیل اندازه و ساختار فنی ساز‌شان، به فضای بیشتری نیاز دارند. نوازندگان سازهای زهی – خصوصاً ویولنسل و کنترباس – به دلیل اندازۀ ساز و حرکت آرشه، به فضای بیش‌تری نسبت به بادی‌ها نیاز دارند. (گرچه نوازندۀ باس – با یک پایه‌نت برای هر نفر- راحت‌تر خواهد بود؛ در عوض ورق زدن صفحه برایش دشوار خواهد شد.) نوازندگان هورن فرانسوی و فلوت نیز به دلیل نحوۀ نگه داشتن ساز، نیاز به فضای کِناری بیش‌تری دارند.

رهبر ارکستر باید تجسمی واقع‌بینانه از فضای فیزیکی و روانی روند تمرینات داشته باشد. تأمین شرایط برای چنین فضایی، قبل، حین و بعد از فرآیند تمرین بر عهدۀ رهبر ارکستر است. در اینجا چند نکته وجود دارد:

فضا و جو تمرین منسجم و انگیزشی برای هدایت ارکستر، سه مقولۀ مجزا و متفاوت دارد: جنبۀ فیزیکی، جنبۀ روان‌شناختی و جنبۀ موزیکال. این هر سه، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و آماده‌سازی کامل دارند. رهبر ارکستر، کمابیش (بسته به سناریوی انتخابی)، مسؤولیت برنامه‌ریزی و اجرای هر سه جنبه را برعهده دارد. فضا و جَو تمرین، باید منعکس‌کنندۀ میزان توان‌مندیِ سازمان‌دهیِ رهبر باشند. برنامه‌ریزی قبل از تمرین، ممکن است شامل مؤلفه‌هایی مانند جلسات مربوط به آرشه‌کشی (با کنسرت‌مایستر یا مدیران بخش‌ها)، کنفرانس با اعضای کادر و نوازندگان، تمرین با تک‌خوان، راهنمایی کتاب‌دار و مدیر تجهیزات باشد. در مجموع، برنامه‌ریزی و آماده‌سازی باید شامل هر آن چیزی باشد که یک فرآیند تمرین موفق را تضمین می‌کند.

آگاهی گروه از چالش‌های فنی و موسیقایی یک اثر، زمینه‌ساز ارتقاء سطح کیفی اجرا خواهد بود. شکل‌گیری این آگاهی، وابسته به توانایی‌های موسیقایی و مدیریتی رهبر ارکستر است. تفسیر معتبر یک اثر، نیازمند مطالعۀ مداوم پارتیتور و طراحی راه‌بردهای آموزشی برای انتقال اهدافِ آهنگ‌ساز به آنسامبل است. نقش مهارت موسیقایی و توانِ رهبر در فرآیند تمرین، به‌قدری حیاتی است که نمی‌توان بیش از این بر اهمیت آن تأکید کرد. حتی در حین تمرین، نوازندگان باید اجرایی گویا و موزیکال را تجربه کنند. رهبر ارکستر مسئولیت دارد که این اتفاق را رقم زند.

یک‌پارچگی و هماهنگیِ گروه، اهمیت بسیاری بر روند تمرین دارد. این شامل بسیاری از جنبه‌های اجرایی مانند کیفیت صدا، تعادل، ترکیب صدا، کوک، چگونگی تلفظ نت‌ها و آرشه‌گذاری است و شدت صدا، سَبک اجرا و جمله‌بندی موسیقایی را هم در‌ بر می‌گیرد. در توسعه‌ی یک گروه منسجم موزیکال، رهبر ارکستر باید این ایده‌ی یک‌پارچگی را در نظر بگیرد، زیرا بدون آن، گروه نامنظم و ناسازگار به نظر خواهد رسید. بیشترِ زمانِ تمرین باید به توسعه و دست‌یابی به این هم‌سانی اختصاص داده شود.

راه‌های بی‌شمارِ دیگری نیز وجود دارد که انتخاب آن‌ها در فرآیند تمرین واقعی، ممکن است تفسیر موسیقی تصور شده را تا حدودی تأیید کند یا آن‌را تغییر دهد.