ناهید شجاعیان

با بررسی نمای ملودیک بخش معرّف این گوشه از دستگاه شور، در ردیف صبا با نمایی ثابت (استاتیک) و نمای کمان‌گونه در بیان این بخش مواجه می شویم. در دوره‌ی ابتدایی، معرّف گوشه‌ی قرچه دارای تنوّع نماهای ملودیک است و شاهد نمای کمان‌گونه، پایین رونده و ثابت در این بخش هستیم.

در ردیف صبا بسط ملودی دراین گوشه به کمک شیوه­ های تکرار ملودی، تکرار سکانسی، قرینه عمودی، کشیدگی و فشردگی فاصله و همینطور انتقال صورت گرفته است. در دوره ابتدایی علاوه بر تمامی شیوه­ های گسترش در ردیف صبا از کلاژ نیز استفاده شده است.

بررسی و مقایسه‌ی نمای ملودیک گوشه‌های مشترک دستگاه شور در ردیف ابوالحسن صبا و دوره‌ی ابتدایی فرامرز پایور: درآمد اوّل: نمای ملودیک بخش آغازین درآمد اوّل در ردیف صبا، با یک حرکت ثابت (استاتیک) آغاز شده است و در ادامه نمای صعودی (بالا رونده) و نزولی (پایین رونده) داشته است، درانتها این بخش حرکتی ثابت […]

این گوشه از دستگاه شور درهر دو ردیف صبا و دوره‌ی ابتدایی پایور دارای یک جمله در بخش معرّف است که با شعر نیز همراه شده است. بخش گسترش این درآمد نیزهمچون معرّ­ف در هر دو ردیف دارای یک جمله است، با این تفاوت که در دوره‌ی ابتدایی این بخش با شعر همراه است. در ردیف صبا قسمت پایانی یک عبارت است و در دوره‌ی ابتدایی این بخش یک جمله‌ی کامل است.

روش مورد استفاده همان روشی است که استاد داریوش طلایی توسط آن به تحلیل ردیف پرداخته‌اند. بیشتر گوشه‌های دستگاه شور در ردیف صبا و دوره‌ی ابتدایی حاوی بخش آغازین نیستند و با معرّف آغاز می شوند.

قرچه از نظر حرکت ملودیک گوشه‌ای بسیار ایستاست (فرهت ۱۳۸۶: ۶۱). پس از بررسی روند حرکت نت‌ها و سیر ملودیک این گوشه از دستگاه شور در ردیف سنتور صبا این طور مشخّص می‌شود که گوشه‌ی قرچه در ردیف مورد نظر تنها در محدوده‌ی پنج نت حرکت می‌کند.

بستر صوتی دستگاه شور سل در ردیف سنتور ابوالحسن صبا کمی بیشتر از دو اکتاو و تا محدوده‌ی نت سی (خط اوّل اضافی بالای حامل) می‌رسد. امّا در دوره‌ی ابتدایی فرامرز پایور این محدوده تا نت لا بمل(در خط اوّل اضافی بالای حامل) ادامه دارد.

در این بخش از مقاله‌ تلاش بر آن است، گوشه‌های دستگاه شور در ردیف سنتور صبا و دوره‌ی ابتدایی پایوراز نظر فرمال مورد مقایسه و بررسی تطبیقی قرار گیرد و به وجود تفاوت‌ها و شباهت‌هایی در ساختمان و بدنه‌ی گوشه‌ها دست یافت. گوشه‌های دستگاه شور در دو ردیف مورد بحث، به پنج روش مورد مقایسه و بررسی قرار گرفته است. در مرحله‌ی اوّل دو ردیف، از نظر نام گوشه‌ها و گوشه‌های مشترک مقایسه شده است. مرحله‌ی دوّم، یافتن بستر صوتی کل دستگاه شور در هر دو ردیف صبا و دوره‌ی ابتدایی پایور و پی بردن به وجود تفاوت و شباهت میان آن‌هاست و در مرحله‌ی سوّم بستر صوتی گوشه‌های مشترک مشخّص، و در دو ردیف صبا و دوره‌ی ابتدایی مقایسه می‌شود.

ردیف سنتور، ویلن و سه‌‌تار استاد صبا یکی از معتبرترین ردیف‌ها برای آموزش دوره‌ متوسطه‌ موسیقی است (دهباشی ۱۳۷۶: ۳۰۰). «کتاب دوره‌های سنتور، ردیف ابوالحسن صبا […] به دفعات در چهار جلد منتشر شده است و در پنجاهمین سال تألیف (۱۳۲۸-۱۳۷۸) توسط استاد پایور و با ویرایش ایشان و تصحیح نت نگاری و بازبینی علایم و اسم برخی گوشه‌ها در یک جلد به چاپ رسید» (اطرایی ۱۳۹۰: ۱۲۹و ۱۳۱). ردیف صبا پس از گذشت سال‌ها همچنان اهمیّت و جایگاه خود را در آموزش ردیف به علاقه‌مندان سنتور حفظ کرده است.

شیوه‌ی دیگر در مقایسه‌ی ردیف‌ها بررسی نمای ملودیک در ساختار گوشه‌هاست. نما یا انحنای ملویک عبارت است از الگوی کلّی جهت حرکت از نخستین تا آخرین نغمه در ساختار ملودی، انواع آن عبارت است از: نمای صعودی، نمای نزولی، نمای کمان‌گونه، نمای کمانی وارونه و نمای ثابت یا استاتیک.