کامیار صلواتی

اما اقدس، ضلع سومی که توسط کیمیایی به داستان اضافه شده، در این وسط چه نقشی ایفا می‌کند؟ عشق اقدس به داش‌آکل دقیقاً نقطه مقابل عشق داش‌آکل به مرجان است. هرچقدر عشق داش‌آکل به مرجان ساکت است، عشق اقدس به داش‌آکل پر از صداست. اقدس نه تنها بدون ترس و پنهان‌کاری عشق خود را از همان ابتدا به داش‌آکل آشکار می‌کند، بلکه سعی می‌کند داش‌آکل را هم به حرف وا دارد. او می‌داند داش‌آکل شیفته مرجان است، برخلاف مرجان که از عشق داش‌آکل به خودش درست آگاه نیست.

در دو صحنه دیگر، با نوع دیگری از سکوت مواجه می‌شویم. در اولی، پس از این‌که داش‌آکل حال کاکارستم و نوچه‌هایش که به پسرک پیشخدمت آزار رسانده بودند را می‌گیرد، پسرک برای داش‌آکل چای می‌آورد و داش‌آکل با سکوت نگاهش می‌کند؛ سکوتی که این‌بار گرم و مهربانانه است. همین سکوت پس از پایان جنگ اول داش و کاکا در مواجهه با پسربچه‌ای دیگر تکرار می‌شود، نگاه و سکوتی مهربانانه و گرم. در حقیقت، سکوت منعطف داش‌آکل هم دوگانه موجود در پهلوانی را بازتاب می‌دهد: مقتدر در برابر زورگو، مهربان در برابر زوردیده. سکوت داش‌آکل در مواجهه با گروه اول خشم‌ناک و قدرتمند است، و در مواجهه با گروه دوم مهربانانه.

سکوت و نسبتش با مردانگی و پهلوانی نه فقط در پلات و درون‌مایه (تم)، که در لایه‌های رویی و دیالوگ‌های فیلم هم بازتاب یافته است. مثلاً، در همان صحنه آغازین قهوه‌خانه، کاکارستم با طعنه به داش‌آکل می‌گوید «حرف‌زدن کارِ زناست» یا به بیان بهبا طعنه به داش‌آکل می‌گوید «حر%۸یگری، وقتی داش‌آکل غمناک و مست در میخانه اسحاق در حیاط نشسته، اقدس، همان شخصیت رقاص میخانه، کنارش می‌نشیند و می‌گوید: «نه حرف می‌زنی نه دردتو می‌گی. فکر می‌کنی اگه دردتو بگی آسمون به زمین میاد!». جمله معروف این فیلم، یعنی همان «وقتی مرد غم داره، یه کوه درد داره» هم تلویحاً به همین درون‌ریزی غم و مگوییِ مردانه تأکید دارد. وقتی اسحاق در همان شب از داش‌آکل بابت ماجرایی تشکر می‌کند، کلامی بسیار کوتاه فقط از داش شنیده می‌شود که می‌گوید «ایولا». این تأکید بر ابراز نکردن احساس و نیاز و سکوت و پیوندش با پهلوانی و مردانگی، در فیلم بسیار دیده می‌شود.

از این گذشته، دشتی و تنهایی و غم در تضاد با چهارگاه و وجه بیرونی و مردانه داش‌آکل جنبه‌ای فضایی هم در فیلم پیدا می‌کند. تقریباً هرجا که دشتی می‌شنویم، با فضاهای شخصی‌تر و خلوت‌تر روبه‌روییم. برعکس، تقریباً هرگاه چهارگاه می‌شنویم، فضا اجتماعی‌تر و عمومی‌تر است. چهارگاه بیرون است، دشتی درون. مثال‌هایش در فیلم فراوان‌اند: دو درگیری ابتدا و انتهای فیلم با حضور انبوهِ تماشاگران یا حضور داش‌آکل در قهوه‌خانه با چهارگاه همراه شده‌اند، ولی تنهایی داش‌آکل و زمزمه‌اش با طوطی‌اش در خانه یا صحنه نماز خواندن او و دید زدن داش توسط آکل در خانه –بدون حضور دیگران- با دشتی همراه است.

همان‌طور که گفتم، در صحنه‌های مبارزه، و آن‌جاهایی که حرکتی «پهلوانانه» از داش سر می‌زند، چهارگاه به گوش می‌رسد و در جاهایی که پای عاشقی و مرجان در میان است، دشتی. پیش از این‌که این بخش را به اتمام برسانم، چند صحنه را مثال می‌زنم: وقتی داش‌آکل قهرمانانه وارد قهوه‌خانه می‌شود و داد پسرک پیشخدمت را از کاکارستم و نوچه‌هایش می‌ستاند، چهارگاه شنیده می‌شود. وقتی داش‌آکل عزم رفتن به زورخانه می‌کند و از بازار شیراز می‌گذرد، باز ارکستر به همراهی تنبک زورخانه چهارگاه می‌نوازند.

این تضاد و کشمکش درونی به وضوح در موسیقی متن فیلم، که ساخته اسفندیار منفردزاده است، بازتاب یافته. «مردانگی» داش‌آکل در موسیقی با استفاده از دو سه عنصر معنا یافته: اولی در سازبندی‌ست. تنبک زورخانه به موسیقی متن که عموماً برای ارکستر زهی و بادی غربی تصنیف شده اضافه می‌شود تا تداعی‌های زورخانه، بدن مردانه، جنگ و پهلوانی تن‌به‌تن، و قدرت را تداعی کند. نمود تمام‌عیار این پیوند زورخانه، تنانگی، پهلوانی، و مردانگی، در صحنه‌ای که داش‌آکل پیش از نبرد نهایی به زورخانه می‌رود عیان است. برخلاف بقیه موسیقی متن، اینجا فقط تنبک زورخانه به گوش می‌رسد و بس.

این نکته بسیار مهم است: به گفته حمید نفیسی و بهمن مفید، کیمیایی و تیمش حین تحقیقات اولیه فیلم متوجه شده‌اند که کاکارستم در اصل برده‌زاده‌ای بی‌نوا و آفریقایی‌تبار بوده که پدر و مادرش جلوی چشمانش در حیاط خانه ارباب‌شان یخ می‌زنند. سیه‌چردگی کاکارستم از اینجا می‌آید. اما نکته از اینجا به بعد کمی گیج‌کننده می‌شود: ظاهراً کاکارستم واقعی، برخلاف داستان هدایت و فیلم کیمیایی، نه تنها شخصیتی منفی و منفور نبوده، بلکه بسیار نزد شیرازیان محبوب بوده است. برعکس، داش‌آکل واقعی، با این‌که در ابتدا بدنام نبوده، اما سر ماجرایی بدنام می‌شود. ماجرا از این قرار است: معشوقش که پسری جوان یا نوجوان بوده، به دختر جوان حاجی‌ای که به سفر رفته و اموال و خانه و زن و دخترش را به داش‌آکل سپرده، تجاوز می‌کند.

در ۱۳۱۱، صادق هدایت مجموعه‌داستان کوتاهی منتشر کرد به نام «سه‌قطره خون». یکی از آن داستان‌های کوتاه آن‌قدر موفق بود که پایش به ساحت عامه هم باز شد، داستان داش‌آکل. این داستان کوتاه مدرن، که در عین‌حال عمیقاً با عناصری از تاریخ، فرهنگ، و ادبیات ایرانی آمیخته شده بود، آن‌قدر در فرهنگ عامه پسندیده شد که درباره‌اش جمله‌های سوزان مزین به عکس دوران عنفوان جوانی بهروز وثوقی تولید می‌شود و بعضی اصطلاحات و جمله‌هایش لقلقه زبان‌ها شده. درباره‌اش ترانه‌ و سریال ساخته‌اند، و حتی یک عکس جدید جعلی هم درست کرده‌اند و به نام داش‌آکل آن را جا زده‌اند.