نگاهی به روند تحول کتاب سال شیدا (۲)

انتشار اولین دوره از کتاب سال شیدا در سال‌هایی که دوره‌ی سوم پژوهش‌های موسیقی ایرانی در حال شکل‌گیری بود، نشان می‌دهد که چگونه گرد‌آورندگان این مجموعه با وجود این‌که در آن زمان در ایران نبودند به درستی روح زمان خود را می‌شناختند و به تبعیت از این «شناخت» دست به عمل زدند. گواه این شناخت نیز تطابق مندرجات دوره‌ی کتاب سال شیدا با ویژگی‌های دوره‌ی سوم است.

از سوی دیگر این سال‌ها تقریبا مصادف با دوره‌ای است که «جنبش احیای موسیقی ایرانی» [صداقت‌کیش ۱۳۸۵] به مراحل پایانی خود نزدیک و به جریان‌هایی با گرایش‌های مختلف تقسیم شد. کتاب سال شیدا را نیز باید مرتبط با یکی از همین گرایش‌های تازه متولد شده دانست.

گرایشی که شناخت عمیق از سنت را تنها راه ممکن برای نو‌آوری و آفرینش هنری در موسیقی ایران می‌دانست و آنجا که تغییر را لازم می‌دید آن را از درون توصیه می‌کرد.

نکته‌ای که شاید کتاب سال شیدا و اندیشه‌ی حاکم بر آن را تا حدودی از دیگر نشریات پژوهشی این دوره متمایز می‌کند اینست که در این نشریه زیرساخت اندیشه‌ی فرهنگی ایرانی که به نظر گرد‌آورندگان از مسائل اساسی آموزش و درک این موسیقی است مورد توجه قرار می‌گیرد و سعی می‌شود تا با شناخت مبانی فرهنگی، موسیقی نیز به عنوان یکی از نمود‌های فرهنگ به درستی معرفی شود.

تفکر عرفانی که به نظر برخی از صاحب‌نظران پایه‌ی فکری بیشتر هنرهای کلاسیک ایرانی را تشکیل می‌دهد در کتاب سال شیدا مورد بررسی و تاکید قرار می‌گیرد و از آنجا که این نحله‌ی فکری خویشاوندی زیادی با فرهنگ‌های همسایه (۲) دارد مطالبی در باره‌ی موسیقی این فرهنگ‌ها و رابطه‌ی آن‌ها با مسائل عرفانی نیز در آن به چشم می‌خورد.

بنابراین مسابل مطرح شده در این سال‌نامه را (به جز برخی استثنا‌ها) می‌توان در دو دسته‌ی کلی: آثار نظری درباره‌ی موسیقی ایرانی و فرهنگ‌های همسایه و آثاری که به زیرساخت‌های فرهنگی (مشخصا با گرایش به عرفان شرقی) می‌پردازند.

در چهار شماره‌ی نخست، این سال‌نامه با چاپ آثار موسیقی‌شناسان بزرگ درباره‌ی موسیقی ایرانی (و موسیقی‌های خاورمیانه) از جمله برونو نتل، شیلوا و … که تا آن زمان در دسترس خوانندگان فارسی زبان نبود و همچنین فراهم کردن امکان چاپ آثار محققان ایرانی مانند: هرمز فرهت، محسن حجاریان و … و نیز چاپ بخش بزرگی از آثار نوشتاری محمدرضا لطفی خدمت بزرگی به پژوهشگران موسیقی ایران در آن سال‌ها نمود.

چاپ مقالات پژوهشی تراز اول که به زبان فارسی یا میسر نبود یا سال‌ها بود متوقف شده بود، در یک نشریه‌ی غیر دانشگاهی آغاز شد(۳). برخی از جریانات یا مقالاتی که در این نشریه معرفی شدند بعدها در نشریات دیگری با ترجمه‌های متفاوت به چاپ رسیدند همین موضوع گواه انتخاب درست گردآورندگان بود.

اگر روند این نشریه را در چهار سال (شماره) ابتدای نشر آن مورد بررسی قرار دهیم با سیر رو به رشدی مواجه می‌شویم برای مثال: اشکالات نوشتاری و ویرایشی که در شماره اول (چاپ اول) به وفور یافت می‌شد جای خود را به نوشتاری منسجم‌تر و دقیق‌تر داد (این اشکال در چاپ دوم شماره‌ی اول نیز تا حدود زیادی برطرف شده بود) و همچنین نحوه‌ی چیدمان و انتخاب و سطح مقالات نیز بهبود یافت به طوری که شاید اوج این جریان را در شماره‌ی ۳ و ۴ کتاب سال شیدا بتوان مشاهده کرد.

اما در شماره‌ی پنجم ابتدا تنوع مقالات و نویسندگان تا حدودی برهم خورد و همچنین سطح مطالب نیز یک‌دستی خود را از دست داد. در این شماره بیشتر مطالب تحقیقی نوشته‌های محمدرضا لطفی و بقیه ترجمه‌های شاگردان و همکاران او در «شیدا» بود. ناگفته پیداست که این مطالب از لحاظ نوشتاری و گاه از نظر ارزش علمی در یک سطح نیستند.

این روند که در شماره‌ی پنجم و احتمالا به دلیل مشکلات گروه شیدا و کمبود نیرو‌های لازم برای همکاری در چنین نشریه‌ای اتفاق افتاد، در شماره‌ی ۶ و۷ (که در یک جلد به چاپ رسید) ادامه یافت تا جایی که می‌توان گفت آخرین شماره‌ی کتاب سال شیدا دیگر هم‌وزن شماره‌های نخستش نیست.

اشکالات این شماره را به اختصار می‌توان اینگونه دسته بندی کرد:

۱- اشکالات املایی و ویرایشی؛ در این شماره مسئله‌ی ویرایش زبانی که در شماره‌های گذشته تا حد زیادی بهبود یافته بود با شدت بیشتری (شاید بیش از چاپ اول شماره ی اول) ظاهر شد و این گمان را به وجود می‌آورد که نوعی شتابزدگی بر پدید‌آوردن این شماره حاکم بوده‌ است.

۲- اشکالات در ترجمه‌ی متون؛ با وجود آنکه متون اصلی مقالات برای بررسی ترجمه‌ها در دسترس نبود اما گاه اشکالات فنی ترجمه چنان روشن بود که بدون مقایسه با متن اصلی نیز پیدا بود.

۳- بر هم خوردن توازن مطالب؛

۴- عدم انسجام در انتخاب و چیدمان مقالات؛ به نوعی تفکر منسجمی که در سال‌های گذشته در کتاب سال شیدا به چشم می‌خورد در شماره‌ی آخر متزلزل شده است. شاید اگر کسی تنها شماره آخر را مطالعه کند کمتر بتواند به خطوط اصلی اندیشه‌ای که در سال‌های گذشته در آن موجود بود پی‌ببرد، در حالی که در سالهای گذشته این امر میسر بود.

فرهنگ و آهنگ شماره ۱۳